Аляксандр Ждановіч

Я бачыў наіўнасць усёй гэтай задумы, пытаўся: і што далей? Мне казалі: страйк! А хто рыхтаваў страйк? Мая рацыянальная палова разумела, што не будзе плёну. Але правільна казаў Уладзь Лянкевіч: калі б пра гэта думалі, нічога ўвогуле б не адбылося. І я згодны. Мая другая палова чакала разам з усімі: ну калі?..

У мяне няма ілюзіяў, што чалавек дзесьці на зямлі можа ўладкавацца па-божаму. Чэрчыль, здаецца, казаў, што дэмакратыя – гэта дрэнна, але гэта найлепшае, што ў нас ёсць. Але быў балючы момант, які я асабліва востра перажываў. На “Еўраньюз” дзесьці праз тыдзень пасля пачатку пратэстаў задалі пытанне журналісту: “Чаму Беларусь прапала з галоўных навінаў?” І адказ: “Ведаеце, лета, нашыя гледачы на вакацыях, і мала ахвяраў, таму цікаўнасць падае...” Гэта былі вельмі балючыя дні.

Дзяржаўны тэатр, тэлебачанне, радыё – гэта тыя месцы, дзе рабілася нямала каштоўных культурных справаў. З аднаго боку, я ніколі не быў альтэрнатыўнікам. Але ніколі не быў і чалавекам соцыуму, паўсюль шукаў сваю нішу, нават у тэатры.

Не хочацца нікога асуджаць, але ўсё залежыць ад кіраўніцтва. За гэтую чвэрць стагоддзя адносіны выбудаваліся так, што тэатр стаў міні-макетам дзяржавы: усе ўсё ведаюць, большасць гэтага не прымае ціха, малая частка пратэстуе актыўна.

Тэатр вяртаўся з канікулаў 22 жніўня. Яшчэ да таго акторы выпусцілі відэазварот з асуджэннем гвалту. На першым зборы Наста Шпакоўская сказала, што звальняецца на знак пратэсту і прапануе зрабіць гэта ўсім.

Чалавек – хітрая істота: хлусіць сам сабе. Узнікла такая фармулёўка, маўляў, на сцэне мы можам сказаць больш… Як толькі на сходзе з’явілася кіраўніцтва, усе сціхлі, замяліся. За сценамі тэатру кіпіць, віруе, а ў нас – ні слова пра падзеі ў краіне. Але бачна было, што кіраўніцтва напружанае. Я чакаў ад сябе нейкага ўчынку: давай, баязлівец!.. Урэшце пагаварылі ні пра што. Кіраўніцтва сыходзіць. І чую толькі, як калега за мною гучна вылаяўся. Я быў удзячны яму за гэта.

Мы вырашылі скласці пісьмовы зварот, што мы абураныя, і ўсё такое… З тыдзень, пэўна, складалі паперку, падпісалі яе чалавек сорак, з іх трыццаць – акторы. Але дырэктар стаў выклікаць тых, хто падпісаў, пагражаў звальненнем. І паціху подпісы сталі адклікаць.

Мы працягвалі граць. Што рабіць, такая прафесія: калі памёр бацька, калі памерла мая Людачка, я мусіў рэпетаваць і граць камедыі. Мяне моцна падтрымліваў спектакль “Пясняр”. Калі б усе пастаноўкі былі такія, сапраўды было б больш сэнсу заставацца на сцэне, а не звальняцца. І што дзіўна, ён усё яшчэ ідзе! Гэта сюррэалістычны спектакль-канцэрт пра лёс Уладзіміра Мулявіна, пра мастака і таталітарную сістэму, можна сказаць.

Пасля катастрофы ён амаль год быў у коме, і ў спектаклі яму з’яўляюцца персанажы – Купала, Багдановіч… Я граў Купалу. Пасля арышту – з асаблівай энергіяй, сапраўдны выбух. Вось такі тэатр – вялікая моц.

Медаль Скарыны [ім Аляксандра Ждановіча ўганаравалі ў 2013 годзе] – гэта такая прыступка ў кар’ернай лесвіцы. Праз пяць гадоў пасля яго творчая адзінка атрымлівае званне. У маім выпадку прайшло каля васьмі гадоў. Смешна, але якраз улетку 2020 года тэатр падаў паперы наверх, каб мне далі заслужанага. А потым, калі шукалі фармулёўку для майго звальнення, гучала версія аб прафесійнай непрыдатнасці. Зігзагі драматургіі?..

Мяне затрымалі 8 лістапада, у пятую гадавіну смерці Люды, маёй жонкі, майго каханага чалавека. Гэта дзіцячая пазіцыя, канечне, але хацелася нейкай ахвяры. Былі такія думкі: няхай мяне заб’юць, але каб у Беларусі ўсё было добра.

У мяне ёсць крыжык, асвечаны на Труне Гасподняй у Святой зямлі, куды мы з Людай ездзілі за паўгода да ейнага сыходу. Ён крыху зламаны пасля іншага шэсця... Дарэчы, я даволі шмат сустракаў людзей з іконамі, крыжамі, так што нічога дзіўнага ў гэтым няма.

Мы рухаліся па праспекце Пераможцаў, насупраць “Галерэі”. Сілавікоў было больш за мітынгоўцаў, уздоўж праспекту стаялі аўтазакі. А людзі ішлі паціху, нават не калонай, а так... Хапалі выпадкова, не ўсіх запар. Сэрца крыху калацілася. Паўтаруся, я баязлівы, але менавіта ў гэты дзень думаў: хай будзе што будзе.

Да мяне падышоў высокі, статны такі “касманаўт”, даволі ветлівы: “Што вы тут робіце?” Я сказаў: “Малюся за вас, каб не парушалі закону, каб не білі людзей”. І пайшоў далей. Потым убачыў зялёнага хлопца, малога такога, а вакол – жанчыны. Можа падацца, што я за іх заступіўся. Але трэба сказаць, што і самі жанчыны былі даволі актыўныя, ваяўнічыя. Ну я ляпнуў: “Не крычыце на жанчыну”. Мяне і забралі. Жанчыны закрычалі: “Бацюшку схапілі!”

У “стакане” ўжо быў чалавек. З паўгадзіны чакалі, калі машына запоўніцца, з паўгадзіны ехалі да Партызанскага РАУСу. Там было лайтова: далі адказаць на званок, пры іх жа я выдаліў “Тэлеграм”, у прыбіральню вадзілі, на пытанні адказвалі. Таксама ж розныя людзі бываюць.

Ужо адседзеўшы, я вярнуўся ў Жодзіна па дакументы, чакаю каля РАУСу, і тут да мяне падышоў чалавек: “Аляксандр, як вы?” – “Вы мяне ведаеце?” – “Хто не ведае, вы ж у нас сядзелі, Пушкіна ля парашы чыталі… (Тады акурат выйшла вялікае інтэрв’ю.) А я ж са Следчага камітэту. Паверце, мы самі не любім амапаўцаў. Добра, што цяпер ковідная сітуацыя: не трэба руку падаваць… Чым магу дапамагчы?”

Найпрасцей, вядома, правесці нейкую мяжу паміж намі ды імі, але я не магу жыць нянавісцю. 2020 год змяніў і нас, і іх. Была неяк думка звярнуцца да амапаўцаў, накшталт: хлопцы, вы ж, напэўна, ведаеце мяне, “Калыханку” глядзелі, так жа нельга… Але гэта, канечне, наіўна.

Ці дапамагае акторскі досвед зразумець прыроду зла? Хутчэй, дапамагае зразумець прыроду хлусні. Амаль усе тыраны вымушаныя граць ролю бацькі народаў, патрыёта, адданага сваёй краіне і людзям. Яны проста вымушаныя быць геніяльнымі акторамі, бо іначай гледачы ім не павераць. І самі пачынаюць верыць, хаця, калі яны не дарэшты вар’яты, усё ж разумеюць, што ёсць рэальнае жыццё, у якім яны насамрэч звычайныя злодзеі і забойцы.

Пасля арышту мяне адразу паклікаў дырэктар. Размаўляў па-сяброўску, наколькі гэта магчыма, і, я мяркую, тады ён мяне прыкрыў. Але ж я не супакоіўся: выйшла інтэрв’ю, за ім яшчэ, і яшчэ… На яго сталі ціснуць. І ў сакавіку дырэктар сказаў: давядзецца сысці. Угаворваў напісаць на ўласнае жаданне, абяцаў удзел у разавых спектаклях, казаў, што я па-ранейшаму буду граць… Канечне, гэта было спакусліва. Але знаёмы святар сказаў: “Навошта, Саша? Няхай яны самі абцяжараць сваё сумленне. Чаму вы заўсёды ў ролі бараноў, якіх рэжуць?”

Я адмовіўся сысці ціха. І тэатр стаў перад дылемай: як мяне звольніць, на якіх падставах? Аднойчы патэлефанавала калега і ледзьве не плакала: “Аляксандр Віктаравіч, можа, вы самі? Мяне прымушаюць за вамі сачыць, просяць пацвердзіць прафесійную непрыдатнасць…”

Цяпер я адчуваю сябе вольным. Хоць і шкадую, што няма тэатральнай практыкі: штосьці запісваю для каналу “Бэйбус”, выкладаю дзецям акторскае майстэрства, і гэта таксама частка прафесіі, але сцэна, жывы кантакт з гледачом – самае галоўнае.

Я хацеў бы быць з купалаўцамі. Я ім па-добраму зайздрошчу, хаця разумею, што і ў іх, напэўна, ёсць расчараванне ды страх. Але яны – сапраўдны тэатр. Тры чацвёртыя горкаўскага рэпертуару – спектаклі, якіх не мусіць быць на сцэне такога ўзроўню. Дрэнна ісці за гледачом. Трэба падымаць яго на свой узровень. А Горкаўскі гэтым не займаецца, за выключэннем “Песняра” і “Пане Каханку”. Часам думаю: а вось Паўночная Карэя – там жа таксама ёсць нейкае мастацтва?

Тое, што адбылося з Беларуссю, нагадвае мне цуд, калі птушка, якой 26 гадоў (а можа, некалькі стагоддзяў!) падразалі белыя крылы, насуперак усім законам паляцела… Але сілаў не хапіла вырвацца з кратаў на волю.

У 2020 годзе мы трапілі ў эпіцэнтр пякельных падзеяў, якія не пакінулі абыякавымі мільёны людзей. Шмат для каго досвед сустрэчы з беспрэцэдэнтнаю жорсткасцю і хлуснёю быў вельмі балючы ды траўматычны, здаваўся чымсьці выключным. Але калі паглядзець на хаду гісторыі ўважліва і аб’ектыўна – нічога новага не адбылося. Гісторыя, як казаў Эдвард Радзінскі, рухаецца па коле. Мяняюцца толькі дэкарацыі ды касцюмы, а драматургія застаецца тая ж. І яе рухавік – прага да ўлады і грошай, падман, гвалт.

А першапачатковы матыў, калі згадаць гісторыю Каіна і Авеля, – зайздрасць. Усе мы нашчадкі Каіна і Авеля: who is who – кожны выбірае сам.

2020 год змяніў маю пазіцыю адносна мовы. Я быццам пераадолеў бар’ер сораму, што выглядаю белаю варонаю, што размаўляю па-беларуску недасканала. Колькасць беларускіх твораў у маім літаратурным рэпертуары значна вырасла. Адчуваю сябе чалавекам беларускай культуры безадносна прыналежнасці (альбо не) да палітычнай апазіцыі. Зразумеў, што гэта ў нейкім сэнсе мова культурнай эліты, а не сельскагаспадарчай часткі насельніцтва.

Ці дапамагае вера перажыць грамадскія ды асабістыя катаклізмы? Магчыма. Але што рабіць з дзвярыма праваслаўнага храму, зачыненымі перад маладымі людзьмі, якіх збіваюць здаравенныя дзядзькі ў чорным?.. Гэта ўдар і па маім светапоглядзе, з гэтым трэба неяк жыць, трэба пераасэнсаваць… Але і за такі досвед можна дзякаваць Богу!

Калі я думаю, чым ёсць нацыянальная беларуская ідэя, усё часцей згадваецца назва раману Паўла Севярынца “Беларусалім”. Можа, толькі ў пакутах, выпрабаваннях, у вернасці тых, хто вымушаны ўцякаць з радзімы, народзіцца тая крыштальная чысціня, якая і ёсць сэнсам існавання Беларусі?.. Але такія разважанні гучаць занадта пафасна.

Адзін мой знаёмы сказаў, што нацыянальная ідэя гучыць як эпітафія. Таму трэба проста жыць, дапамагаць і падтрымліваць адно аднаго. Добрых людзей аказалася так шмат! Толькі яны не навучыліся яднацца так хутка, як злыя.

Я памятаю пачатак 1990-х, калі ўсе разгойдвалі махіну пад назваю Савецкі Саюз. І яна абрынулася на іх самых – з малінавымі пінжакамі, голадам, бандытызмам. Потым прыйшла такая ж банда, якая назвалася дзяржавай. І я разумею людзей, якія баяцца пераменаў, памятаючы той час. Разумею, хоць і не падзяляю іхных поглядаў. Больш за тое, рана ці позна перамены адбудуцца, і я спадзяюся да гэтага дажыць. Але ўпэўнены: многія з тых, хто чакае зменаў цяпер, тады скажуць, што яны не гэтага хацелі.

Чалавек у сваёй прыродзе нясе зло, і таму спадзявацца, што аднойчы будзе файна… Не будзе. Яно ўжо файна: мы ёсць. І добра, калі жывем шчыра. Калі гляджу на малых дзяцей, веру, што надзея ёсць. І Ён казаў: будзьце як дзеці.

Таму, можа, я і прыняў гэты пратэст, што ён быў дзіцячы.

Безумоўна, калі адштурхоўвацца ад тых жаданняў, якія вывелі людзей на вуліцы, ад пэўных мэтаў, тады цяперашняя сітуацыя бачыцца паразай. Але прачнулася нацыя, людзі аб’ядналіся – і гэта безумоўная перамога.

А што самае галоўнае – парог страху стаў нашмат ніжэйшы. Так, гэта перамога.