Аляксей Варсоба

– Мае бацькі – беларусы, але я нарадзіўся на Урале: бацька быў вайскоўцам. Да трэцяга класу я вучыўся ў расійскай школе. Натуральна, успрымаў тамтэйшыя ўстаноўкі. Бацькі ўвесь час працавалі, былі занятыя клопатамі пра побыт, а са мною шмат часу праводзіла нянька, ссыльная польская ўкраінка пані Эмілія. Мае першыя ўсведамленні сябе, культуры звязаныя з ейнай асобай. Калі мы з сямʼёй прыехалі ў Мінск, то было шокам само існаванне беларускай мовы: мы ж дзеці СССР!

Паступова пачаў чытаць па-беларуску, пазнаёміўся з паэзіяй, у нас дома была вялікая бібліятэка. Натуральна, не мог выбраць усяго найлепшага і актуальнага, бо не было каму параіць, таму чытаў усё запар. Пазней пазнаёміўся з фальклорам, але ў кантэксце народнай творчасці іншых краінаў свету. Мая сястра ў той час шмат падарожнічала і прывозіла з вандровак запісы народнай музыкі. А потым – асабістае знаёмства з музыкантамі, кампазітарамі, даследчыкамі фальклору. Нават сам цяпер бяру ўдзел у некалькіх праектах, звязаных з народнаю музыкаю.

Мы свайго фальклору не так добра ведаем, усё ператвараецца ў позу. І гэта страшна, бо назіраецца інфляцыя сэнсу. Але, з іншага боку, і ў хот-догу ёсць карысныя рэчывы. А за позаю можна пачуць важныя элементы праўды. Трансфармацыю грамадства варта пачынаць з радзільняў, школаў, арміі, а ўжо потым дбаць пра важнасць народнай песні.

– Мне даўно стала зразумела, што эстэтыка – гэта палітыка, што па-за палітыкаю ніякага мастацтва не існуе. Паколькі музыка – сацыяльная практыка, яна не можа ізалявацца ад наваколля.

Самай апошняю падзеяй, што мяне вярнула да такіх думак, сталіся гутаркі з бізнесоўцамі. Мы шукалі інвестыцыяў для школы імправізацыйнай музыкі. На сустрэчы я пачаў расказваць пра сацыяльны кантэкст свабоднай імправізацыі, пасля гэтага нашыя патэнцыйныя інвестары зрабілі крок назад. Гэта не быў наўпроставы адказ «не», але было бачна, што з іхнага боку адбываецца працэс самацэнзуры. І тут сапраўды ёсць чаго спалохацца.

А стасункі з нейкімі дзяржаўнымі ўстановамі я ўсё сваё свядомае жыццё стараўся звесці да мінімуму.

Складаныя палітычныя падзеі правакуюць творчы ўсплёск, ствараюць мноства сэнсаў, якія трэба прагаварыць, даць ім кансалідаваную ацэнку, гэтыя сэнсы трэба аплакаць, імі трэба натхніцца. Каб маўчанне не ператварылася ў хваробу, варта думаць, разумець, усведамляць і працаваць. Называць зло злом, напрыклад.

Пра сённяшнюю Беларусь можна коратка сказаць так: у краіне склалася становішча, якое стымулюе творчасць, але ў той жа час яе забівае.

– Свабодная імправізацыя як музычная практыка склалася ў 1950–60-ыя гады. І на той час яна грунтавалася на дасягненнях акадэмічнага авангарду, джазу, які ўжо эвалюцыянаваў у фры-джаз. Тады стала зразумела, што можна адмовіцца ад музычнага сінтаксісу. Выкарыстоўваць розныя падыходы да гучання. І не абавязкова нават надзяляць усё значэннем. Прыгажосць вылучылася ў катэгорыю амаль бессэнсоўную.

Яшчэ адною крыніцаю зрабілася народная музыка. Гаворка пра рытуальную і трансавую аснову народнай музыкі, а не пра найгрышы, што ўва ўсіх на слыху. Гэта не мелодыі, а цэлая шматвымерная прастора, якая гучыць. Тут нават рытм не абавязковы, гэта тое, што можа нарадзіцца толькі цяпер – не раней і не пазней. Свабодная імправізацыя канцэптуальна адмовілася ад ідыяматыкі, калі фраза набывае сэнс толькі ў пэўным кантэксце.

Рух прыхільнікаў імправізацыі стаў супрацьпастаўленнем традыцыйнай музычнай практыцы, бо норма ўзнікла таму, што вялікія эканамічныя гульцы, напрыклад, кіраўнікі дзяржавы, маглі сабе дазволіць утрымліваць пры двары музыкантаў, кампазітараў. Менавіта праз бюракратычную машынерыю нарадзіўся інстытут еўрапейскай класічнай музыкі. А свабодная імправізацыя адмовілася ад таго, каб прадукаваць нейкую таталітарную ідэалогію.

Выхаванне музыканта – гэта ў асноўным рэпетыцыі, муштра, пастаяннае паўтарэнне пэўных рэчаў. Пры гэтым трактоўка, інтэрпрэтацыя музычных твораў, іншымі словамі, пачуццё, з якім трэба граць, гэтак жа завучваецца, як і складаныя тэхнічныя пасажы. Важна проста дасягнуць майстэрства пальцаў. І навошта гэта чалавеку як духоўнай істоце? Ці не падобная такая музыка да спартовай піраміды на парадзе перад дыктатарам?

Я, безумоўна, не хачу сказаць, што ўся музычная адукацыя – гэта зло. Я хачу сказаць, што ў яе пранікла надта шмат фармалізму і неабходнасці адпавядаць ідэалогіі.

Так, ёсць шлях схавацца за нейкаю нейтральнаю шыльдай, напрыклад, рабіць выгляд, што мы народны аркестр, і мець падтрымку пад такую мэту. Але ці ўдалося камусьці? Співакоў, Башмет – выдатныя антыпрыклады: яны, кіруючыся мэтаю схаваць, робяць тое самае, што напісана на шыльдзе. Гэта механізм, які абслугоўвае ідэалогію, а не ратаванне. Немагчыма проста ўзяць і ўсіх падмануць, ты ўсё роўна будзеш працаваць пад гэтаю шыльдай, яна зробіцца тваім кантэкстам, сэнсам тваёй працы.

Дзяржаўная машына – беларуская, еўрапейская – вельмі недасканалая. Неабходныя імунныя цэнтры, што маглі б забяспечваць усім гарантыю не ператварыцца ў міліцыянтаў з пустымі вачыма.

Свабодная аркестравая імправізацыя – гэта таксама мадэль грамадства, калі кожны прамаўляе за сябе, чуе іншага ды стараецца зразумець яго, як і сябе. Можна праводзіць мноства аналогіяў, што пакажуць на супрацьстаянне імправізацыі сістэме бяздумнага падпарадкавання інструкцыям, іерархіі. Адсюль і бяруцца страхі.

Юрый Зісер, бізнесовец і мецэнат, падтрымліваў наш праект Minsk Improvisers Orchestra, бо з пачатку ведаў, што мы маем на ўвазе і чаго імкнёмся дасягнуць у сваёй школе. Ён, магчыма, адзіны, хто сапраўды разумеў, пра што мы размаўлялі. Хоць у размове выказваў вялікія сумневы наконт патрэбнасці праекту. Я ж прыводзіў аргумент са свайго досведу, бо ў свой час мне было трэба нешта такое, але тады я не атрымаў жаданага, бо быў адзін.

Цікава, што менавіта тут і цяпер, у Варшаве, я знайшоў людзей, якім гэтак жа неабходная свабода. Ім не трэба вывучыць песню і сыграць яе. Яны шукаюць іншых механізмаў творчага самавыяўлення.

– Культура слухання, спажывання музычнага прадукту ў Польшчы на некалькі парадкаў вышэйшая, чым у Беларусі. Вось якіх беларускіх кампазітараў вы назвалі б? А польскіх? Шапэна, думаю, згадваюць найчасцей. А вось жыхар Польшчы ведае іх мноства! Музычная адукацыя, падрыхтоўка тут зусім іншай якасці, людзі нашмат больш у кантэксце. Нават калі глядзець з пункту гледжання імправізацыйнай музыкі, то ў кожным горадзе ёсць такі аркестр, а ў Варшаве іх, напэўна, не менш за пяць.

Узровень эмпатыі польскага слухача таксама адрозніваецца! Калі чалавек свабодны, ён можа з лёгкасцю ўсміхацца, плакаць, сумаваць, выказваць салідарнасць тады, калі яму гэтага хочацца. Я не ўяўляю, каб у Беларусі быў магчымы творца ўзроўню Кшыштафа Пэндэрэцкага ці Джона Кейджа. Вядома, яны ў нас нараджаліся, але сваю значнасць у сусветным кантэксце не змаглі б паказаць.

Шмат знакамітых беларусаў сярод тых, хто з’ехаў. І так павялося здаўна.

Некалі мне ў твар казалі: “Мы не працуем з музыкантамі краінаў Трэцяга свету”. Так, Беларусь – краіна Трэцяга свету. Але вось дылема: у Мінску я магу практычна ўсё, мяне ўсе ведаюць і я ўсіх ведаю. У Польшчы я ведаю толькі некалькі значных фігураў, але я не граў тут у клубах з 12 гадоў. Складана пачынаць усё спачатку... Цяпер заканчваю навучанне ў музычным універсітэце, вельмі задаволены вынікам. Магу дакладна сказаць, што з метадам імправізацыі я яшчэ папрацую

– Навокал столькі маніпуляцыяў і падману, што складана зразумець, адкуль чэрпаць праўдзівую інфармацыю. Калі я быў на Данбасе, то сепаратысты казалі: “Мы проста хочам разабрацца, зразумець, што адбываецца”. А ў гэты час іншыя мянялі сцягі, прызначалі новых начальнікаў адміністрацый, пад пагрозаю ваеннага гвалту вырашалі ўсё на сваю карысць. Ідзе барацьба не дабра са злом, а змагаюцца банды карупцыянераў. І паняцці дабра і зла ў іхных руках – толькі фігуры для маніпуляцыяў.

Які менавіта момант можна назваць фінальнаю кропкаю рэжыму? Гаворка ж не пра аднаго чалавека. Мне падаецца, вельмі важна назваць усе злачынствы рэжымаў, што здзекаваліся з народу Беларусі, злачынствамі. І рэч нават не ў мерах пакарання, а ў тым, каб проста называць рэчы сваймі імёнамі. Што гэта было? Як можна нават уявіць такое? Адбываюцца дзікія рэчы, якім у нармальнай рэчаіснасці няма месца. Гэта не прадукт волі аднаго чалавека, а вынік неабазнанасці вельмі многіх. І – па вялікім рахунку – калі дурныя людзі нешта робяць, а разумныя ім дазваляюць, заплюшчваюць вочы, то гэта таксама дыягназ, саўдзел.

Мне падаецца, што нашую радзіму ўжо даўно захапілі. Было такое адчуванне: нібыта не дома жывеш.

Творчасць – частка нашай прыроды, элемент спазнаваўчай і адаптыўнай здольнасці. Калі казаць пра імправізацыю, то для мяне гэта, апроч музыкі, яшчэ і праява сацыяльнай адказнасці. Як некаторыя ходзяць прыбіраць лес, бо так правільна, то я свядома раблю нешта добрае не дзеля выгады, а каб адбываліся станоўчыя трансфармацыі ў грамадстве.

Трэба станавіцца моцнымі і незалежнымі. Трэба набіраць моц і пазбаўляцца захопнікаў. Дзяржаву ўсё ж фармуюць людзі, а не толькі наглядчыкі.