« Нашая рэвалюцыя працягваецца. Час ідзе і набліжае канец старога свету »
Бахарэвіч
Альгерд
Фота: Юлія Цімафеева, Марыя Вайтовіч, "КП в Беларуси"
Альгерд Бахарэвіч
«Нашая рэвалюцыя працягваецца. Час ідзе і набліжае канец старога свету»
Фота: Юлія Цімафеева, Марыя Вайтовіч, "КП в Беларуси"
Знаны беларускі пісьменнік Альгерд Бахарэвіч у нашай вялікай гутарцы распавядае пра выспу беларускае незалежнае літаратуры і яе ролю ў пратэстах-2020, бескампраміснасць і ўласныя памылкі, беларускую рэвалюцыю, у якой яшчэ рана ставіць кропку, фашызм па-лукашэнкаўску і яго правальныя спробы адмяніць гісторыю, вайну ва Украіне і тое, што цяпер рабіць беларусам. І ці магчыма ствараць літаратуру пасля 24 лютага 2022 года.
Знаны беларускі пісьменнік Альгерд Бахарэвіч у нашай вялікай гутарцы распавядае пра выспу беларускае незалежнае літаратуры і яе ролю ў пратэстах-2020, бескампраміснасць і ўласныя памылкі, беларускую рэвалюцыю, у якой яшчэ рана ставіць кропку, фашызм па-лукашэнкаўску і яго правальныя спробы адмяніць гісторыю, вайну ва Украіне і тое, што цяпер рабіць беларусам. І ці магчыма ствараць літаратуру пасля 24 лютага 2022 года.
Адкрыццё затанулага кантыненту
Адкрыццё затанулага кантыненту
У канцы 1980-х гадоў дзякуючы новай беларускай літаратуры, беларускай і ўкраінскай рок-музыцы я адкрыў для сябе невядомую дагэтуль краіну – Беларусь. Нібы знайшоў на акіянскім дне цэлы затанулы, забыты ўсімі кантынент.
Я раптам зразумеў, што жыву ў сваёй, непаўторнай, паняволенай вялікай імперыяй еўрапейскай краіне, а не ў Савецкім Саюзе, што ў нас, беларусаў, ёсць свая мова, культура, гісторыя. Вырашальную ролю адыграла, вядома, сучасная беларуская паэзія. А дакладней, творчасць літаб’яднання “Тутэйшыя”. Гэта была зусім іншая беларуская літаратура, зусім не тая, якую мы вывучалі ў школе.
Адначасова я пазнаёміўся з творчасцю гурта “Мроя”, адкрыў для сябе ўкраінскую рок-музыку – “Воплі Відоплясова”, “Брати Гадюкіни”. Для звычайнага, хоць і трошкі “марсіянскага” савецкага мінскага падлетка, якім я тады быў, гэта была сапраўдная рэвалюцыя свядомасці. Я пабачыў свет, у якім жыў, абсалютна іншымі вачыма. І гэта быў неймаверна цікавы свет.
Я раптам зразумеў, што жыву ў сваёй, непаўторнай, паняволенай вялікай імперыяй еўрапейскай краіне, а не ў Савецкім Саюзе, што ў нас, беларусаў, ёсць свая мова, культура, гісторыя. Вырашальную ролю адыграла, вядома, сучасная беларуская паэзія. А дакладней, творчасць літаб’яднання “Тутэйшыя”. Гэта была зусім іншая беларуская літаратура, зусім не тая, якую мы вывучалі ў школе.
Адначасова я пазнаёміўся з творчасцю гурта “Мроя”, адкрыў для сябе ўкраінскую рок-музыку – “Воплі Відоплясова”, “Брати Гадюкіни”. Для звычайнага, хоць і трошкі “марсіянскага” савецкага мінскага падлетка, якім я тады быў, гэта была сапраўдная рэвалюцыя свядомасці. Я пабачыў свет, у якім жыў, абсалютна іншымі вачыма. І гэта быў неймаверна цікавы свет.
У тыя часы я быў апантаны музыкай і літаратурай. У самым пачатку 1990-х мы з сябрамі стварылі панк-гурт “Правакацыя”. І сталі першымі ў Беларусі, хто пачаў выконваць панк на беларускай мове. Граць мы асабліва не ўмелі. Але хіба для панкаў гэта калі-небудзь было праблемаю?
Свае першыя вершы я напісаў яшчэ ў школе. У старэйшых класах я пісаў па-расійску, пераймаючы розных футурыстаў, але ўжо ў 17 гадоў прыйшоў да беларускай мовы, і неўзабаве ўся мая літаратурная творчасць стала цалкам беларускамоўнаю. Мінула некалькі гадоў, і ў сярэдзіне 1990-х я сустрэў аднадумцаў – Змітра Вішнёва, Іллю Сіна, Юрася Барысевіча, Алеся Туровіча... Мы заснавалі “Бум-Бам-Літ” – анархічны, авангардны, постмадэрнісцкі літаратурна-мастацкі рух. І паспрабавалі здзейсніць маленькую літаратурную рэвалюцыю.
Вакол нас заўсёды быў арэол эпатажу, выкліку і скандалу – і мне падабалася жыць у гэтай стыхіі. Пра ўсё гэта – мая кніжка “Мае дзевяностыя”... На гэты момант чалавек, які апублікаваў яе ў сваім часопісе, – у турме. Як і яе выдавец.
У самым канцы 1990-х я зразумеў, што музыкам быць не хачу, дый не маю здольнасцяў. Літаратура – вось што было маёй вялікаю жарсцю, самаю чыстаю любоўю. Маім паветрам. Тым, без чаго я ніколі не мог сябе ўявіць. І вось на мяжы тысячагоддзяў я вырашыў, што буду займацца толькі ёю.
Мне стала цесна ў межах нейкіх там рухаў, я заўсёды быў адзінокі воўк.
Так я сышоў у сваю цудоўную творчую самоту, у 2002 годзе сабраў найлепшыя тэксты і выдаў у “Логвінава” сваю першую кнігу. Дваццаць гадоў таму.
Свае першыя вершы я напісаў яшчэ ў школе. У старэйшых класах я пісаў па-расійску, пераймаючы розных футурыстаў, але ўжо ў 17 гадоў прыйшоў да беларускай мовы, і неўзабаве ўся мая літаратурная творчасць стала цалкам беларускамоўнаю. Мінула некалькі гадоў, і ў сярэдзіне 1990-х я сустрэў аднадумцаў – Змітра Вішнёва, Іллю Сіна, Юрася Барысевіча, Алеся Туровіча... Мы заснавалі “Бум-Бам-Літ” – анархічны, авангардны, постмадэрнісцкі літаратурна-мастацкі рух. І паспрабавалі здзейсніць маленькую літаратурную рэвалюцыю.
Вакол нас заўсёды быў арэол эпатажу, выкліку і скандалу – і мне падабалася жыць у гэтай стыхіі. Пра ўсё гэта – мая кніжка “Мае дзевяностыя”... На гэты момант чалавек, які апублікаваў яе ў сваім часопісе, – у турме. Як і яе выдавец.
У самым канцы 1990-х я зразумеў, што музыкам быць не хачу, дый не маю здольнасцяў. Літаратура – вось што было маёй вялікаю жарсцю, самаю чыстаю любоўю. Маім паветрам. Тым, без чаго я ніколі не мог сябе ўявіць. І вось на мяжы тысячагоддзяў я вырашыў, што буду займацца толькі ёю.
Мне стала цесна ў межах нейкіх там рухаў, я заўсёды быў адзінокі воўк.
Так я сышоў у сваю цудоўную творчую самоту, у 2002 годзе сабраў найлепшыя тэксты і выдаў у “Логвінава” сваю першую кнігу. Дваццаць гадоў таму.
У тыя часы я быў апантаны музыкай і літаратурай. У самым пачатку 1990-х мы з сябрамі стварылі панк-гурт “Правакацыя”. І сталі першымі ў Беларусі, хто пачаў выконваць панк на беларускай мове. Граць мы асабліва не ўмелі. Але хіба для панкаў гэта калі-небудзь было праблемаю?
Свае першыя вершы я напісаў яшчэ ў школе. У старэйшых класах я пісаў па-расійску, пераймаючы розных футурыстаў, але ўжо ў 17 гадоў прыйшоў да беларускай мовы, і неўзабаве ўся мая літаратурная творчасць стала цалкам беларускамоўнаю. Мінула некалькі гадоў, і ў сярэдзіне 1990-х я сустрэў аднадумцаў – Змітра Вішнёва, Іллю Сіна, Юрася Барысевіча, Алеся Туровіча... Мы заснавалі “Бум-Бам-Літ” – анархічны, авангардны, постмадэрнісцкі літаратурна-мастацкі рух. І паспрабавалі здзейсніць маленькую літаратурную рэвалюцыю.
Вакол нас заўсёды быў арэол эпатажу, выкліку і скандалу – і мне падабалася жыць у гэтай стыхіі. Пра ўсё гэта – мая кніжка “Мае дзевяностыя”... На гэты момант чалавек, які апублікаваў яе ў сваім часопісе, – у турме. Як і яе выдавец.
У самым канцы 1990-х я зразумеў, што музыкам быць не хачу, дый не маю здольнасцяў. Літаратура – вось што было маёй вялікаю жарсцю, самаю чыстаю любоўю. Маім паветрам. Тым, без чаго я ніколі не мог сябе ўявіць. І вось на мяжы тысячагоддзяў я вырашыў, што буду займацца толькі ёю.
Мне стала цесна ў межах нейкіх там рухаў, я заўсёды быў адзінокі воўк.
Так я сышоў у сваю цудоўную творчую самоту, у 2002 годзе сабраў найлепшыя тэксты і выдаў у “Логвінава” сваю першую кнігу. Дваццаць гадоў таму.
Свае першыя вершы я напісаў яшчэ ў школе. У старэйшых класах я пісаў па-расійску, пераймаючы розных футурыстаў, але ўжо ў 17 гадоў прыйшоў да беларускай мовы, і неўзабаве ўся мая літаратурная творчасць стала цалкам беларускамоўнаю. Мінула некалькі гадоў, і ў сярэдзіне 1990-х я сустрэў аднадумцаў – Змітра Вішнёва, Іллю Сіна, Юрася Барысевіча, Алеся Туровіча... Мы заснавалі “Бум-Бам-Літ” – анархічны, авангардны, постмадэрнісцкі літаратурна-мастацкі рух. І паспрабавалі здзейсніць маленькую літаратурную рэвалюцыю.
Вакол нас заўсёды быў арэол эпатажу, выкліку і скандалу – і мне падабалася жыць у гэтай стыхіі. Пра ўсё гэта – мая кніжка “Мае дзевяностыя”... На гэты момант чалавек, які апублікаваў яе ў сваім часопісе, – у турме. Як і яе выдавец.
У самым канцы 1990-х я зразумеў, што музыкам быць не хачу, дый не маю здольнасцяў. Літаратура – вось што было маёй вялікаю жарсцю, самаю чыстаю любоўю. Маім паветрам. Тым, без чаго я ніколі не мог сябе ўявіць. І вось на мяжы тысячагоддзяў я вырашыў, што буду займацца толькі ёю.
Мне стала цесна ў межах нейкіх там рухаў, я заўсёды быў адзінокі воўк.
Так я сышоў у сваю цудоўную творчую самоту, у 2002 годзе сабраў найлепшыя тэксты і выдаў у “Логвінава” сваю першую кнігу. Дваццаць гадоў таму.
Тое, што адбылося ў 2020 годзе, – гэта таксама працяг той вялікай працы, якая была зробленая беларускаю літаратураю за апошнія дзесяцігоддзі
Кожны беларускі літаратар рана ці позна прыходзіць да неабходнасці выбару, на якім ты баку. Для такіх, як я, заўсёды быў закрыты доступ да дзяржаўных медыяў. Мы мусілі здабываць сабе вядомасць і прыходзіць да чытача іншымі шляхамі і спосабамі. Часам амаль падпольнымі.
Пры гэтым я не сказаў бы, што літаратура апошнія 20 гадоў існавала ў нейкім гета. Хутчэй, гэта была выспа, з якой мы рэгулярна ладзілі экспедыцыі да чытачоў. Мы сядалі ў свае чаўны і плылі да людзей, каб распавесці пра сябе і пра тое, што мы пішам. І людзі нас прымалі, людзі нас слухалі, людзі прызнавалі нашую маленькую выспу як Выспу беларускае літаратуры. А потым мы вярталіся, і чаўны нашыя, поўныя кніжак, былі ўжо лягчэйшыя... І так да наступнай выправы.
Мы стараліся не перасякацца з дзяржаваю. Найлепшае, што гэтая дзяржава магла для нас зрабіць, – проста не ўмешвацца. Не спрабаваць намі кіраваць і рэгуляваць нашую творчасць, нашыя спробы развівацца і быць пачутымі.
Калі мы гаворым пра беларускую літаратуру ў шырокім, еўрапейскім кантэксце, важна разумець, што беларуская літаратура належыць да “малых” літаратураў. Малых не ў сэнсе тэмаў, мастацкага ўзроўню або талентаў, а “малых” паводле бачнасці, даступнасці, перакладанасці, узаемадзеяння з чытачамі. Але большасць нацыянальных літаратураў “малыя”, трагедыі тут няма.
Праблема ў іншым: толькі ў Беларусі дзяржава вядзе супраць нацыянальнае літаратуры ды нацыянальнае мовы сапраўдную вайну.
Мы працавалі ў сітуацыі, калі ствараць гэтую літаратуру трэба было не “дзякуючы” камусьці, а ўвесь час “насуперак”. І гэта прынесла свой плён: тое, што адбылося ў 2020 годзе, – у пэўным сэнсе працяг і вынік той вялікай працы, якая была зробленая беларускаю літаратураю за апошнія дзесяцігоддзі.
Нягледзячы на маргінальнасць, мы, літаратары, здолелі стварыць вобраз іншай Беларусі: альтэрнатыўнай, вольнай, творчай, еўрапейскай. Беларусі, якая мысліць незалежна і арыгінальна, якая ўсведамляе сябе паўнавартаснай часткай Еўропы і дае іншым магчымасць зірнуць на свет беларускімі вачыма.
Пры гэтым я не сказаў бы, што літаратура апошнія 20 гадоў існавала ў нейкім гета. Хутчэй, гэта была выспа, з якой мы рэгулярна ладзілі экспедыцыі да чытачоў. Мы сядалі ў свае чаўны і плылі да людзей, каб распавесці пра сябе і пра тое, што мы пішам. І людзі нас прымалі, людзі нас слухалі, людзі прызнавалі нашую маленькую выспу як Выспу беларускае літаратуры. А потым мы вярталіся, і чаўны нашыя, поўныя кніжак, былі ўжо лягчэйшыя... І так да наступнай выправы.
Мы стараліся не перасякацца з дзяржаваю. Найлепшае, што гэтая дзяржава магла для нас зрабіць, – проста не ўмешвацца. Не спрабаваць намі кіраваць і рэгуляваць нашую творчасць, нашыя спробы развівацца і быць пачутымі.
Калі мы гаворым пра беларускую літаратуру ў шырокім, еўрапейскім кантэксце, важна разумець, што беларуская літаратура належыць да “малых” літаратураў. Малых не ў сэнсе тэмаў, мастацкага ўзроўню або талентаў, а “малых” паводле бачнасці, даступнасці, перакладанасці, узаемадзеяння з чытачамі. Але большасць нацыянальных літаратураў “малыя”, трагедыі тут няма.
Праблема ў іншым: толькі ў Беларусі дзяржава вядзе супраць нацыянальнае літаратуры ды нацыянальнае мовы сапраўдную вайну.
Мы працавалі ў сітуацыі, калі ствараць гэтую літаратуру трэба было не “дзякуючы” камусьці, а ўвесь час “насуперак”. І гэта прынесла свой плён: тое, што адбылося ў 2020 годзе, – у пэўным сэнсе працяг і вынік той вялікай працы, якая была зробленая беларускаю літаратураю за апошнія дзесяцігоддзі.
Нягледзячы на маргінальнасць, мы, літаратары, здолелі стварыць вобраз іншай Беларусі: альтэрнатыўнай, вольнай, творчай, еўрапейскай. Беларусі, якая мысліць незалежна і арыгінальна, якая ўсведамляе сябе паўнавартаснай часткай Еўропы і дае іншым магчымасць зірнуць на свет беларускімі вачыма.
З Нямеччыны ў Беларусь мяне вярнула каханне
З 2007 да 2013 года я жыў у Гамбургу. Гэтыя гады былі для мяне часам вялікіх адкрыццяў, якія можна супаставіць з маім юнацтвам канца 1980-х. Толькі тады я адкрываў для сябе Беларусь, а ў Нямеччыне адкрываў для сябе Еўропу.
Зрабілася ясна, што Беларусь – гэта таксама Еўропа. Нават найменшая беларуская вёска – гэта Еўропа, мы звязаныя з Еўропаю тысячамі ніцяў, якіх так нікому і не ўдалося разарваць: культурніцкіх, рэлігійных, міфалагічных, метафізічных.
Беларусь – гэта Еўропа. Толькі іншая. Несвабодная, кінутая на пажыву імперыі, забытая і закатаваная тымі, хто, на нашую бяду, яшчэ трымаецца за ўладу. Іншага шляху, як толькі вярнуцца ў Еўропу, у Беларусі няма. Або імперыя, або Еўропа: трэцяга не дадзена.
Зрабілася ясна, што Беларусь – гэта таксама Еўропа. Нават найменшая беларуская вёска – гэта Еўропа, мы звязаныя з Еўропаю тысячамі ніцяў, якіх так нікому і не ўдалося разарваць: культурніцкіх, рэлігійных, міфалагічных, метафізічных.
Беларусь – гэта Еўропа. Толькі іншая. Несвабодная, кінутая на пажыву імперыі, забытая і закатаваная тымі, хто, на нашую бяду, яшчэ трымаецца за ўладу. Іншага шляху, як толькі вярнуцца ў Еўропу, у Беларусі няма. Або імперыя, або Еўропа: трэцяга не дадзена.
Калі я прыехаў у Нямеччыну, я вельмі хутка зразумеў, наколькі мала там пра нас ведаюць і як мала хочуць ведаць. Мяне расчароўвала гэтае паталагічнае нежаданне заходніх людзей успрымаць Беларусь асобна ад Расіі ды прымаць яе ў еўрапейскі кантэкст. Я рабіў, што мог, каб на нас глядзелі як на асобную нацыю ды асобную ад Расіі культуру. Думаю, штосьці ўсё ж атрымалася данесці.
У Беларусі ў 2009–2010 гадах пачаўся пэўны культурніцкі пад’ём. У незалежную культуру прыйшло шмат маладых, творчых, таленавітых людзей. Я сядзеў у Гамбургу, чытаў навіны з радзімы і здзіўляўся: што адбываецца? Вось выйшаў страшэнна цікавы часопіс перакладной літаратуры “ПрайдзіСвет”. З’явілася кнігарня “Логвінаў”. Нейкія слэмы, прэзентацыі, сустрэчы, прэміі...
Дзяржава тады нібыта крыху паслабіла цуглі. Адбылася “псеўдалібералізацыя” – насамрэч чарговая фікцыя, але было відавочна, што межы дазволенага пашырыліся. Ды і што магла зрабіць дзяржава, калі ў культуру прыйшло новае, жывое, актыўнае пакаленне, якое сказала: гэта нашая краіна, і мы будзем змяняць яе праз культуру.
Я глядзеў на ўсё гэта з зайздрасцю. Я працягваў пісаць, выступаў, ездзіў па Нямеччыне, але адчуваў сваю адарванасць ад новага беларускага культурніцкага працэсу. Было адчуванне, што нешта зрушылася з месца. І цяпер я разумею, што мне падсвядома хацелася ў гэтым больш актыўна браць удзел.
Але напраўду ў Беларусь мяне вярнула каханне. Я прыехаў на некалькі тыдняў у Мінск і застаўся. Бо сустрэў тут Юлю Цімафееву – паэтку, перакладніцу, арганізатарку, адну з рэдактарак “ПрайдзіСвету”. Чалавека, які зразумеў мяне, адчуў і падтрымаў. Чалавека, з якім мяне звязала сапраўднае каханне. Не ведаю, якія тут яшчэ магчымыя тлумачэнні.
Яшчэ ў Мінску я сказаў, што мы з Юляю – наш асобны саюз пісьменнікаў. Іншыя мне асабіста не патрэбныя.
У Беларусі ў 2009–2010 гадах пачаўся пэўны культурніцкі пад’ём. У незалежную культуру прыйшло шмат маладых, творчых, таленавітых людзей. Я сядзеў у Гамбургу, чытаў навіны з радзімы і здзіўляўся: што адбываецца? Вось выйшаў страшэнна цікавы часопіс перакладной літаратуры “ПрайдзіСвет”. З’явілася кнігарня “Логвінаў”. Нейкія слэмы, прэзентацыі, сустрэчы, прэміі...
Дзяржава тады нібыта крыху паслабіла цуглі. Адбылася “псеўдалібералізацыя” – насамрэч чарговая фікцыя, але было відавочна, што межы дазволенага пашырыліся. Ды і што магла зрабіць дзяржава, калі ў культуру прыйшло новае, жывое, актыўнае пакаленне, якое сказала: гэта нашая краіна, і мы будзем змяняць яе праз культуру.
Я глядзеў на ўсё гэта з зайздрасцю. Я працягваў пісаць, выступаў, ездзіў па Нямеччыне, але адчуваў сваю адарванасць ад новага беларускага культурніцкага працэсу. Было адчуванне, што нешта зрушылася з месца. І цяпер я разумею, што мне падсвядома хацелася ў гэтым больш актыўна браць удзел.
Але напраўду ў Беларусь мяне вярнула каханне. Я прыехаў на некалькі тыдняў у Мінск і застаўся. Бо сустрэў тут Юлю Цімафееву – паэтку, перакладніцу, арганізатарку, адну з рэдактарак “ПрайдзіСвету”. Чалавека, які зразумеў мяне, адчуў і падтрымаў. Чалавека, з якім мяне звязала сапраўднае каханне. Не ведаю, якія тут яшчэ магчымыя тлумачэнні.
Яшчэ ў Мінску я сказаў, што мы з Юляю – наш асобны саюз пісьменнікаў. Іншыя мне асабіста не патрэбныя.
Людзі, якія супрацоўнічаюць з рэжымам, робяцца часткаю прапагандысцкай машыны
Як грамадзяне дзяржавы, як “людзі з пашпартамі” мы мусім часам ісці на пэўныя кампрамісы, гэта непазбежна. Але што датычыць літаратуры, культуры, мастацтва, тут значна прасцей трымацца свайго і не саступаць там, дзе гэта сапраўды важна. Я ніколі не ішоў на кампрамісы з дзяржаваю.
Я пэўны, што лукашэнкаўская Беларусь і да 2020 года была тою краінаю, дзе цалкам можна было існаваць у незалежнай прасторы і не пэцкацца ў дзяржаўных праектах.
Людзі, якія супрацоўнічаюць з дзяржаваю, непазбежна робяцца часткаю прапагандысцкай машыны. Добра, вядома, калі такія людзі своечасова нешта зразумеюць і ўцякуць на волю, у дзікія лясы незалежнай культуры або хаця б у маўчанне. Але большасць з іх самі не заўважаюць, як іх зацягвае ў пастку “кампрамісаў”. І ненармальнае, пачварнае, ілжывае, фальшывае пакрысе падаецца ім нармальным, прымальным...
Рабіў памылкі і я. Галоўнаю памылкаю, не толькі сваёй, а ўсёй літаратуры я лічу тое, што мы спрабавалі жыць і пісаць так, нібыта жылі ў дэмакратычнай дзяржаве. Я пазбягаў некаторых палітычных тэмаў, бо мне не вельмі цікава было пісаць “на злобу дня”. Я бачыў задачу мастацтва ў тым, каб не скочвацца да злабадзённасці, не ствараць “актуальнага мастацтва”.
Мне хацелася ствараць візіі будучыні, мяне хвалявала тое, што хвалявала пісьменнікаў у іншых краінах. Літаратура – гэта заўсёды пра Эрас і Танатас, пра смерць, боль і каханне, пра ўладу і пра мову, пра самоту і час. Магчыма, гэта было памылкаю, можа, варта было пускаць у сваю творчасць больш журналізму, публіцыстыкі. Бо пакуль мы так хацелі быць не горшымі за заходнюю літаратуру і пісаць пра вечнае, фашызм у Беларусі ўмацоўваўся, набіраўся сілаў і рыхтаваўся да таго, каб нас знішчыць.
Я пэўны, што лукашэнкаўская Беларусь і да 2020 года была тою краінаю, дзе цалкам можна было існаваць у незалежнай прасторы і не пэцкацца ў дзяржаўных праектах.
Людзі, якія супрацоўнічаюць з дзяржаваю, непазбежна робяцца часткаю прапагандысцкай машыны. Добра, вядома, калі такія людзі своечасова нешта зразумеюць і ўцякуць на волю, у дзікія лясы незалежнай культуры або хаця б у маўчанне. Але большасць з іх самі не заўважаюць, як іх зацягвае ў пастку “кампрамісаў”. І ненармальнае, пачварнае, ілжывае, фальшывае пакрысе падаецца ім нармальным, прымальным...
Рабіў памылкі і я. Галоўнаю памылкаю, не толькі сваёй, а ўсёй літаратуры я лічу тое, што мы спрабавалі жыць і пісаць так, нібыта жылі ў дэмакратычнай дзяржаве. Я пазбягаў некаторых палітычных тэмаў, бо мне не вельмі цікава было пісаць “на злобу дня”. Я бачыў задачу мастацтва ў тым, каб не скочвацца да злабадзённасці, не ствараць “актуальнага мастацтва”.
Мне хацелася ствараць візіі будучыні, мяне хвалявала тое, што хвалявала пісьменнікаў у іншых краінах. Літаратура – гэта заўсёды пра Эрас і Танатас, пра смерць, боль і каханне, пра ўладу і пра мову, пра самоту і час. Магчыма, гэта было памылкаю, можа, варта было пускаць у сваю творчасць больш журналізму, публіцыстыкі. Бо пакуль мы так хацелі быць не горшымі за заходнюю літаратуру і пісаць пра вечнае, фашызм у Беларусі ўмацоўваўся, набіраўся сілаў і рыхтаваўся да таго, каб нас знішчыць.
Як грамадзяне дзяржавы, як “людзі з пашпартамі” мы мусім часам ісці на пэўныя кампрамісы, гэта непазбежна. Але што датычыць літаратуры, культуры, мастацтва, тут значна прасцей трымацца свайго і не саступаць там, дзе гэта сапраўды важна. Я ніколі не ішоў на кампрамісы з дзяржаваю.
Я пэўны, што лукашэнкаўская Беларусь і да 2020 года была тою краінаю, дзе цалкам можна было існаваць у незалежнай прасторы і не пэцкацца ў дзяржаўных праектах.
Людзі, якія супрацоўнічаюць з дзяржаваю, непазбежна робяцца часткаю прапагандысцкай машыны. Добра, вядома, калі такія людзі своечасова нешта зразумеюць і ўцякуць на волю, у дзікія лясы незалежнай культуры або хаця б у маўчанне. Але большасць з іх самі не заўважаюць, як іх зацягвае ў пастку “кампрамісаў”. І ненармальнае, пачварнае, ілжывае, фальшывае пакрысе падаецца ім нармальным, прымальным...
Я пэўны, што лукашэнкаўская Беларусь і да 2020 года была тою краінаю, дзе цалкам можна было існаваць у незалежнай прасторы і не пэцкацца ў дзяржаўных праектах.
Людзі, якія супрацоўнічаюць з дзяржаваю, непазбежна робяцца часткаю прапагандысцкай машыны. Добра, вядома, калі такія людзі своечасова нешта зразумеюць і ўцякуць на волю, у дзікія лясы незалежнай культуры або хаця б у маўчанне. Але большасць з іх самі не заўважаюць, як іх зацягвае ў пастку “кампрамісаў”. І ненармальнае, пачварнае, ілжывае, фальшывае пакрысе падаецца ім нармальным, прымальным...
Рабіў памылкі і я. Галоўнаю памылкаю, не толькі сваёй, а ўсёй літаратуры я лічу тое, што мы спрабавалі жыць і пісаць так, нібыта жылі ў дэмакратычнай дзяржаве. Я пазбягаў некаторых палітычных тэмаў, бо мне не вельмі цікава было пісаць “на злобу дня”. Я бачыў задачу мастацтва ў тым, каб не скочвацца да злабадзённасці, не ствараць “актуальнага мастацтва”.
Мне хацелася ствараць візіі будучыні, мяне хвалявала тое, што хвалявала пісьменнікаў у іншых краінах. Літаратура – гэта заўсёды пра Эрас і Танатас, пра смерць, боль і каханне, пра ўладу і пра мову, пра самоту і час. Магчыма, гэта было памылкаю, можа, варта было пускаць у сваю творчасць больш журналізму, публіцыстыкі. Бо пакуль мы так хацелі быць не горшымі за заходнюю літаратуру і пісаць пра вечнае, фашызм у Беларусі ўмацоўваўся, набіраўся сілаў і рыхтаваўся да таго, каб нас знішчыць.
Мне хацелася ствараць візіі будучыні, мяне хвалявала тое, што хвалявала пісьменнікаў у іншых краінах. Літаратура – гэта заўсёды пра Эрас і Танатас, пра смерць, боль і каханне, пра ўладу і пра мову, пра самоту і час. Магчыма, гэта было памылкаю, можа, варта было пускаць у сваю творчасць больш журналізму, публіцыстыкі. Бо пакуль мы так хацелі быць не горшымі за заходнюю літаратуру і пісаць пра вечнае, фашызм у Беларусі ўмацоўваўся, набіраўся сілаў і рыхтаваўся да таго, каб нас знішчыць.
Да 2020 года дзяржаве збольшага было напляваць, што мы пішам. Маўляў, усё роўна нас мала хто чытае, мы не ўплываем на грамадства і не нясем рэжыму рызыкі сваімі словамі, творчасцю. Дзяржаве доўгі час удавалася ствараць штучныя бар’еры паміж намі і грамадствам. Але ў 2020 годзе гэтыя бар’еры абрынуліся.
Людзі сустрэліся нарэшце з уласнаю культураю вочы ў вочы, і яна аказалася жывою, сваёй, цікаваю, таленавітай і праўдзіваю. З гэтага моманту дзяржава зразумела, што культура і літаратура нясуць для яе пагрозу. Вось тут і пачаліся сапраўдныя праблемы: з цэнзурай, забаронамі і рэпрэсіямі.
Людзі сустрэліся нарэшце з уласнаю культураю вочы ў вочы, і яна аказалася жывою, сваёй, цікаваю, таленавітай і праўдзіваю. З гэтага моманту дзяржава зразумела, што культура і літаратура нясуць для яе пагрозу. Вось тут і пачаліся сапраўдныя праблемы: з цэнзурай, забаронамі і рэпрэсіямі.
Дзяржаве хацелася адмяніць гісторыю, а яна прыйшла і сказала: хадзем, хопіць рабіць выгляд, што мяне няма
Увесну 2020 года самымі папулярнымі словамі былі “самаізаляцыя” і “каронавірус”. А ў чэрвені 2020-га ў Мінску прайшла прэзентацыя маёй “Апошняй кнігі пана А.”. У двор выдавецтва “Янушкевіч” прыйшло шмат чытачоў, людзі куплялі і падпісвалі кнігі... Я стаяў у масцы з надпісам “Zaraz!”, проста ў акне, раздаваў аўтографы і падумаць не мог, што хутка ўсё гэта зробіцца немагчымым: Мінск, аўтограф-сесія, незалежныя выдавецтвы, кнігі... Што мае раманы будуць выкідваць з бібліятэк і кнігарняў, што “Сабакі Еўропы” прызнаюць экстрэмісцкім раманам, што выдавец апынецца ў турме, а выдавецтва разграмяць.
Але чым бліжэй былі выбары, тым больш выразна адчувалася, што на нас насоўваецца штосьці вялікае, страшнае, у чымсьці, можа, велічнае і ў кожным разе – трагічнае. Але што дакладна, немагчыма было сказаць.
Жнівень 2020-га быў выбухам, з яго пачаўся новы адлік гісторыі – нашай асабістай, беларускай, еўрапейскай. У мяне з’явілася дакладнае адчуванне, што на нашых вачах адбываецца беларуская рэвалюцыя, якая можа скончыцца чым заўгодна.
Я з вялікаю надзеяй глядзеў на пратэсты, мы з жонкай у іх бралі ўдзел. Вось ты прыходзіш да стэлы ў Мінску і бачыш некалькі сотняў тысяч людзей з бел-чырвона-белымі сцягамі, нібыта трапляеш у казку. Ты ходзіш па бел-чырвона-белым Мінску! І толькі ўпотай, каб не сапсаваць красы моманту, пытаешся пра сябе: адкуль гэта ўсё, дзе гэтыя людзі былі апошнія 20 гадоў? А яшчэ прыходзіць асэнсаванне, што нашая паўпартызанская літаратурная дзейнасць таксама спрычынілася да таго, што ідэя вольнай Беларусі была захаваная і дачакалася свайго часу.
Але ўжо ў верасні я зразумеў, што гэтыя вулічныя пратэсты не прывядуць нас да перамогі і ўсё скончыцца татальным тэрорам з боку рэжыму. На восеньскія маршы я ўжо хадзіў без ахвоты, сэнсу ў іх было ўсё менш. Але Юля лічыла, што гэта патрэбна. Яна казала тое, на што я не мог запярэчыць: а што рабіць яшчэ?
Тая страшная для ўсіх беларусаў восень ніколі ўжо не забудзецца. Гэтае жудаснае пытанне “што рабіць”, на якое ў мяне няма адказу нават цяпер, гэты страх за родных, сяброў, калег. За тых, каго любіш. Гэты боль за ўсіх – нават тых, каго не ведаеш.
І гэтая еднасць – з каханым чалавекам, з шматтысячнымі калонамі, з народам, з Беларуссю, з Гісторыяй, якую дзяржава так хацелася адмяніць, скасаваць, а гісторыя прыйшла і сказала: хадзем, хопіць рабіць выгляд, што мяне няма. Час прыйшоў.
Але чым бліжэй былі выбары, тым больш выразна адчувалася, што на нас насоўваецца штосьці вялікае, страшнае, у чымсьці, можа, велічнае і ў кожным разе – трагічнае. Але што дакладна, немагчыма было сказаць.
Жнівень 2020-га быў выбухам, з яго пачаўся новы адлік гісторыі – нашай асабістай, беларускай, еўрапейскай. У мяне з’явілася дакладнае адчуванне, што на нашых вачах адбываецца беларуская рэвалюцыя, якая можа скончыцца чым заўгодна.
Я з вялікаю надзеяй глядзеў на пратэсты, мы з жонкай у іх бралі ўдзел. Вось ты прыходзіш да стэлы ў Мінску і бачыш некалькі сотняў тысяч людзей з бел-чырвона-белымі сцягамі, нібыта трапляеш у казку. Ты ходзіш па бел-чырвона-белым Мінску! І толькі ўпотай, каб не сапсаваць красы моманту, пытаешся пра сябе: адкуль гэта ўсё, дзе гэтыя людзі былі апошнія 20 гадоў? А яшчэ прыходзіць асэнсаванне, што нашая паўпартызанская літаратурная дзейнасць таксама спрычынілася да таго, што ідэя вольнай Беларусі была захаваная і дачакалася свайго часу.
Але ўжо ў верасні я зразумеў, што гэтыя вулічныя пратэсты не прывядуць нас да перамогі і ўсё скончыцца татальным тэрорам з боку рэжыму. На восеньскія маршы я ўжо хадзіў без ахвоты, сэнсу ў іх было ўсё менш. Але Юля лічыла, што гэта патрэбна. Яна казала тое, на што я не мог запярэчыць: а што рабіць яшчэ?
Тая страшная для ўсіх беларусаў восень ніколі ўжо не забудзецца. Гэтае жудаснае пытанне “што рабіць”, на якое ў мяне няма адказу нават цяпер, гэты страх за родных, сяброў, калег. За тых, каго любіш. Гэты боль за ўсіх – нават тых, каго не ведаеш.
І гэтая еднасць – з каханым чалавекам, з шматтысячнымі калонамі, з народам, з Беларуссю, з Гісторыяй, якую дзяржава так хацелася адмяніць, скасаваць, а гісторыя прыйшла і сказала: хадзем, хопіць рабіць выгляд, што мяне няма. Час прыйшоў.
Чытачы з’язджаюць услед за літаратарамі, сваёй літаратураю
Працягам нашай рэвалюцыі стаў нечуваны тэрор, які працягваецца дасюль. Дзяржава помсціць за той момант страху, які перажыў рэжым. Было ясна: нам такога не даруюць. Нас будуць забіваць. Дваццаць восем гадоў у Беларусі павольна, але няспынна фармаваўся паўнавартасны фашыстоўскі рэжым. Цяпер ён сфармаваўся да канца.
Мы да апошняга не збіраліся нікуды з’язджаць. Яшчэ да жніўня быў момант, калі я нават змірыўся з тым, што рэшту жыцця пражыву на радзіме, пры такой вось “постмадэрнісцкай дыктатуры”, пры “вялотекущем” фашызме. Толькі ў кастрычніку 2020-га, трапіўшы ў засаду каля Пушкінскай, я бег пад дажджом, адчуваючы нянавісць, боль і прыніжанасць, і думаў: зараз з мяне выскачыць сэрца – які дурны канец... Кола самкнулася, падумаў я, прыйшоў час ратавацца, інакш нас проста знішчаць.
Мы да апошняга не збіраліся нікуды з’язджаць. Яшчэ да жніўня быў момант, калі я нават змірыўся з тым, што рэшту жыцця пражыву на радзіме, пры такой вось “постмадэрнісцкай дыктатуры”, пры “вялотекущем” фашызме. Толькі ў кастрычніку 2020-га, трапіўшы ў засаду каля Пушкінскай, я бег пад дажджом, адчуваючы нянавісць, боль і прыніжанасць, і думаў: зараз з мяне выскачыць сэрца – які дурны канец... Кола самкнулася, падумаў я, прыйшоў час ратавацца, інакш нас проста знішчаць.
Я прыняў рашэнне і не шкадую. Гісторыя літаратуры вучыць, што наш шлях класічны. З тых пісьменнікаў, якіх я называю сваімі настаўнікамі, “старымі майстрамі”, трое былі эмігрантамі: Джойс, Набокаў і Гамбровіч, а Кафка жыў ва ўнутранай эміграцыі. Я проста іду следам за імі, вось і ўсё. Не мы першыя, не мы апошнія. Хоць віна была... Вялікая віна за тое, што мы ў бяспецы.
Наогул я перакананы, што галоўная радзіма для пісьменніка – мова і культура. Мы найперш жывем у тэкстах, мове, у кнігах, і толькі пасля – у пэўнай краіне. Літаратура са мною, дзе б я ні жыў. Мой боль – у разрыве з чытачом. У тым, што мой чытач застаецца ў Беларусі, прынамсі заставаўся да апошняга часу. Бо беларускі чытач паступова з’язджае за беларускаю літаратурай, у выгнанне...
Калі казаць пра настальгію, я сумую па Мінску, маім родным горадзе, горадзе смутку, тугі і вечнай надзеі.
Наогул я перакананы, што галоўная радзіма для пісьменніка – мова і культура. Мы найперш жывем у тэкстах, мове, у кнігах, і толькі пасля – у пэўнай краіне. Літаратура са мною, дзе б я ні жыў. Мой боль – у разрыве з чытачом. У тым, што мой чытач застаецца ў Беларусі, прынамсі заставаўся да апошняга часу. Бо беларускі чытач паступова з’язджае за беларускаю літаратурай, у выгнанне...
Калі казаць пра настальгію, я сумую па Мінску, маім родным горадзе, горадзе смутку, тугі і вечнай надзеі.
Мы перамаглі ў 2020 годзе, бо ўпершыню ўся сістэма адчула сапраўдны жах
Я злуюся, калі кажуць, што беларуская рэвалюцыя прайграла. На адным баку былі людзі, у якіх адзінаю зброяй былі іхныя словы, смеласць і жаданне пераменаў, слабасць, салідарнасць і чалавечнасць. А з другога боку – да зубоў узброенае лукашэнкаўскае гестапа, створанае і вышкаленае, каб біць, забіваць, катаваць і прыніжаць. Адзін узброены бок проста тэрарызаваў другі, бяззбройны. Хіба мы можам называць гэта паразаю? Не.
Мы, хутчэй, перамаглі ў 2020 годзе, бо ўпершыню трон Лукашэнкі захістаўся. Упершыню ўся гэтая сістэма адчула сапраўдны жах. Гэта перамога, няхай і маральная. Але, як мы бачым з гісторыі, такая перамога робіцца пачаткам канца для шмат якіх рэжымаў.
Нашая рэвалюцыя працягваецца. Пратэст трывае. У свядомасці, у галовах, у падполлі. Я ні на секунду не паверу, што большасць тых, хто застаўся ў Беларусі, падтрымлівае Лукашэнку. У гэтым таксама нашая перамога.
Ужо цяпер можна сцвярджаць, што пасля пачатку ўварвання Расіі ва Украіну старога свету больш няма. Ёсць новы свет, але пакуль ніхто не разумее правілаў, паводле якіх нам у ім жыць.
Паралелі з 30-мі гадамі мінулага стагоддзя відавочныя. Фашызм ізноў прыйшоў у Еўропу, але цяпер гэта фашызм з інтэрнэтам. Тыя, хто гэта аспрэчвае, хто спрабуе жыць так, як раней, хто не хоча бачыць пагрозу для ўсяго свету ў гэтай вайне, якую, на жаль, яшчэ раз-пораз на Захадзе лічаць “чужою”, “лакальным канфліктам”, вось яны і праўда заплацяць вялікую цану за свае ілюзіі.
Мы, хутчэй, перамаглі ў 2020 годзе, бо ўпершыню трон Лукашэнкі захістаўся. Упершыню ўся гэтая сістэма адчула сапраўдны жах. Гэта перамога, няхай і маральная. Але, як мы бачым з гісторыі, такая перамога робіцца пачаткам канца для шмат якіх рэжымаў.
Нашая рэвалюцыя працягваецца. Пратэст трывае. У свядомасці, у галовах, у падполлі. Я ні на секунду не паверу, што большасць тых, хто застаўся ў Беларусі, падтрымлівае Лукашэнку. У гэтым таксама нашая перамога.
Ужо цяпер можна сцвярджаць, што пасля пачатку ўварвання Расіі ва Украіну старога свету больш няма. Ёсць новы свет, але пакуль ніхто не разумее правілаў, паводле якіх нам у ім жыць.
Паралелі з 30-мі гадамі мінулага стагоддзя відавочныя. Фашызм ізноў прыйшоў у Еўропу, але цяпер гэта фашызм з інтэрнэтам. Тыя, хто гэта аспрэчвае, хто спрабуе жыць так, як раней, хто не хоча бачыць пагрозу для ўсяго свету ў гэтай вайне, якую, на жаль, яшчэ раз-пораз на Захадзе лічаць “чужою”, “лакальным канфліктам”, вось яны і праўда заплацяць вялікую цану за свае ілюзіі.
Як ствараць літаратуру пасля таго, што мы пабачылі ў Бучы?
Вайна ва Украіне вельмі моцна мяне параніла, як і нас усіх. З самага пачатку вайны я напісаў шмат рознай публіцыстыкі, у тым ліку “Ліст да Украіны”, перакладзены на некалькі моваў. Але пасля Бучы мне раптам заняло мову. Я не ведаю, як цяпер ствараць літаратуру, як можна пісаць раманы, аповесці, калі такое адбываецца. Так, як раней, я ўжо дакладна пісаць не буду.
Тыя, хто будзе спрабаваць пісаць пра вайну бесклапотнаю моваю былых мірных часоў, асуджаныя на правал. Трэба знайсці новую мову, мову дакладную, выразную і рэзкую. Пакуль гэта не атрымліваецца.
Але ніякай кропкі, ніякай паўзы няма, і ў будучыні іх таксама не відаць. І час не збіраецца чакаць, пакуль мы збяромся з сіламі. Не, панікі я не адчуваю. Я не думаю, што літаратура пасля 24 лютага 2022-га больш немагчымая. Яна яшчэ скажа сваё слова.
Тыя, хто будзе спрабаваць пісаць пра вайну бесклапотнаю моваю былых мірных часоў, асуджаныя на правал. Трэба знайсці новую мову, мову дакладную, выразную і рэзкую. Пакуль гэта не атрымліваецца.
Але ніякай кропкі, ніякай паўзы няма, і ў будучыні іх таксама не відаць. І час не збіраецца чакаць, пакуль мы збяромся з сіламі. Не, панікі я не адчуваю. Я не думаю, што літаратура пасля 24 лютага 2022-га больш немагчымая. Яна яшчэ скажа сваё слова.
Любы супраціў важны
Мы, беларусы, можам разлічваць толькі на сябе. Ніхто не ўратуе нас, акрамя саміх беларусаў. І тут, як мне падаецца, важна крытычна ставіцца да саміх сябе. Крытычна зірнуць на свой вобраз “вечнай ахвяры”.
У тым, дзе апынулася Беларусь цяпер – на вельмі злавесным гістарычным скрыжаванні, – ёсць віна вялікіх імперыяў і злачынных рэжымаў. Але іх зло рабілася ў тым ліку і рукамі саміх беларусаў. Беларусь была часткаю савецкай імперыі ды вельмі неахвотна і марудна вылазіла з гэтага імперскага балота, спазняючыся, пагарджаючы сваёй мовай, культурай, ідэнтычнасцю. Сотні тысяч беларусаў да 2020 года проста спалі і не хацелі нічога змяняць.
Кожны з нас мусіць сам разабрацца з сабой, адказваць за свае ўчынкі, памылкі, ілюзіі.
Беларусы цяпер – гэта людзі з пашпартамі, але без дзяржавы. Раней нас шкадавалі, бо ў нас Лукашэнка. Затым нас падтрымлівалі, бо ў нас Лукашэнка. Цяпер нас ненавідзяць, бо ў нас Лукашэнка.
Вось так усе 28 гадоў незалежнасці нас шкадуюць, нам дапамагаюць, нам пагражаюць і нас ненавідзяць усё з адной і той жа прычыны. Гэта паказвае абсурднасць палітыкі Захаду ў дачыненні Беларусі. Камусьці вельмі хочацца мець простыя адказы на вельмі складаныя пытанні.
Што можна рабіць у эміграцыі? Дзясяткі тысяч беларусаў апынуліся ў выгнанні, і Беларусь падзялілася на тых, хто застаўся, і тых, хто з’ехаў. Але і там, і тут задача ў нас адна. Захоўваць ды напаўняць сэнсам і справамі ідэю іншай, вольнай, незалежнай, годнай і творчай Беларусі. Не супрацоўнічаць з ворагам.
Любы супраціў важны. Нават калі Беларусь перастане існаваць як незалежная дзяржава, застануцца людзі, якія самі ёсць Беларуссю. Застанецца мова і культура. Застанецца памяць і мара пра будучыню. Застануцца тыя, хто выйшаў на вуліцы ў 2020-м.
І абавязкова прыйдзе той дзень, калі тое, што мы не далі знішчыць, тое, што мы захавалі і напоўнілі зместам, спатрэбіцца і прыдасца.
У тым, дзе апынулася Беларусь цяпер – на вельмі злавесным гістарычным скрыжаванні, – ёсць віна вялікіх імперыяў і злачынных рэжымаў. Але іх зло рабілася ў тым ліку і рукамі саміх беларусаў. Беларусь была часткаю савецкай імперыі ды вельмі неахвотна і марудна вылазіла з гэтага імперскага балота, спазняючыся, пагарджаючы сваёй мовай, культурай, ідэнтычнасцю. Сотні тысяч беларусаў да 2020 года проста спалі і не хацелі нічога змяняць.
Кожны з нас мусіць сам разабрацца з сабой, адказваць за свае ўчынкі, памылкі, ілюзіі.
Беларусы цяпер – гэта людзі з пашпартамі, але без дзяржавы. Раней нас шкадавалі, бо ў нас Лукашэнка. Затым нас падтрымлівалі, бо ў нас Лукашэнка. Цяпер нас ненавідзяць, бо ў нас Лукашэнка.
Вось так усе 28 гадоў незалежнасці нас шкадуюць, нам дапамагаюць, нам пагражаюць і нас ненавідзяць усё з адной і той жа прычыны. Гэта паказвае абсурднасць палітыкі Захаду ў дачыненні Беларусі. Камусьці вельмі хочацца мець простыя адказы на вельмі складаныя пытанні.
Што можна рабіць у эміграцыі? Дзясяткі тысяч беларусаў апынуліся ў выгнанні, і Беларусь падзялілася на тых, хто застаўся, і тых, хто з’ехаў. Але і там, і тут задача ў нас адна. Захоўваць ды напаўняць сэнсам і справамі ідэю іншай, вольнай, незалежнай, годнай і творчай Беларусі. Не супрацоўнічаць з ворагам.
Любы супраціў важны. Нават калі Беларусь перастане існаваць як незалежная дзяржава, застануцца людзі, якія самі ёсць Беларуссю. Застанецца мова і культура. Застанецца памяць і мара пра будучыню. Застануцца тыя, хто выйшаў на вуліцы ў 2020-м.
І абавязкова прыйдзе той дзень, калі тое, што мы не далі знішчыць, тое, што мы захавалі і напоўнілі зместам, спатрэбіцца і прыдасца.
Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты