« Фундамент, закладзены ў 2020 годзе, цяпер цяжка разбурыць” »
Куціла
Андрэй
Андрэй Куціла
«Фундамент, закладзены ў 2020 годзе, цяпер цяжка разбурыць»
Андрэй Куціла – рэжысёр-дакументаліст, пераможца шмат якіх міжнародных фестываляў, аўтар шэрагу дакументальных фільмаў, такіх як “Стрыптыз і вайна”, “Цар гары”, “Summa” ды іншых. Мы паразмаўлялі пра асаблівасці працы дакументаліста ў Беларусі, паразы і дасягненні беларускіх пратэстаў, калектыўную адказнасць беларусаў за вайну ва Украіне. І пра тое, як кіно з працы ператвараецца ў місію.
Андрэй Куціла – рэжысёр-дакументаліст, пераможца шмат якіх міжнародных фестываляў, аўтар шэрагу дакументальных фільмаў, такіх як “Стрыптыз і вайна”, “Цар гары”, “Summa” ды іншых. Мы паразмаўлялі пра асаблівасці працы дакументаліста ў Беларусі, паразы і дасягненні беларускіх пратэстаў, калектыўную адказнасць беларусаў за вайну ва Украіне. І пра тое, як кіно з працы ператвараецца ў місію.
Я хацеў шукаць тэмы, якія апавядаюць пра рэчаіснасць глыбей за журналістыку
Упершыню я паспрабаваў зняць кіно ў класе сёмым-восьмым. Гэта была дзіцячая забаўка: мы з сябрам прыдумвалі маленькія бессэнсоўныя баевікі і спрабавалі іх здымаць на аматарскую камеру. Школьнікам я глядзеў тэлевізійныя праграмы, розныя дакументальныя фільмы. Мне стала цікава, як выбудоўваецца кадр, ствараецца карцінка. У студэнцкія гады разам з сябрамі ў інтэрнаце пачаў глядзець аўтарскае кіно. Пазней – у студэнцкім гарадку БДУ – трапіў у відэастудыю, дзе можна было браць і выкарыстоўваць добрае абсталяванне. На той момант я ўжо пачаў штосьці здымаць: як аператар зняў матэрыял палове сваіх аднагрупнікаў. І мне гэта вельмі падабалася.
Дакументальным кіно я зацікавіўся, калі трапіў на паказы ў кінатэатрах “Ракета” і “Цэнтральны”. Там часам арганізоўвалі паказы дакументальных фільмаў Віктара Аслюка, Галіны Адамовіч ды іншых дакументалістаў. Я зразумеў, што дакументальнае кіно можа быць аўтарскім. Што не абавязкова рабіць яго ў тэлевізійным фармаце, яно можа мець рысы гульнявога.
Мяне зацікавіў метад назірання, калі кіно ствараецца без закадравага тэксту. Мы назіраем за жыццём людзей. Але гэта не проста назіранне, за ім стаіць вялікая праца: дакументацыя тэмы, рэжысура, мантаж. Гэта дотык да чагосьці адначасова рэальнага і мастацкага ў жыцці. Я пачаў глядзець больш такога кіно, шукаць яго на дысках – у інтэрнэце такога кантэнту яшчэ асабліва не было. Але праз пару гадоў пачаўся хуткасны інтэрнэт, стала прасцей атрымаць доступ да добрага дакументальнага кіно. Замаўляў адмысловыя кніжкі, займаўся самаадукацыяй.
Дакументальным кіно я зацікавіўся, калі трапіў на паказы ў кінатэатрах “Ракета” і “Цэнтральны”. Там часам арганізоўвалі паказы дакументальных фільмаў Віктара Аслюка, Галіны Адамовіч ды іншых дакументалістаў. Я зразумеў, што дакументальнае кіно можа быць аўтарскім. Што не абавязкова рабіць яго ў тэлевізійным фармаце, яно можа мець рысы гульнявога.
Мяне зацікавіў метад назірання, калі кіно ствараецца без закадравага тэксту. Мы назіраем за жыццём людзей. Але гэта не проста назіранне, за ім стаіць вялікая праца: дакументацыя тэмы, рэжысура, мантаж. Гэта дотык да чагосьці адначасова рэальнага і мастацкага ў жыцці. Я пачаў глядзець больш такога кіно, шукаць яго на дысках – у інтэрнэце такога кантэнту яшчэ асабліва не было. Але праз пару гадоў пачаўся хуткасны інтэрнэт, стала прасцей атрымаць доступ да добрага дакументальнага кіно. Замаўляў адмысловыя кніжкі, займаўся самаадукацыяй.
У мяне не было мэты стаць дакументалістам. Гэта нараджалася на мяжы журналістыкі і дакументалістыкі. Першы фільм, які мы знялі ў студэнцтве, быў зроблены паводле тэлевізійных канонаў: з закадравым тэкстам, інтэрв’ю, з глыбокім даследаваннем і спробаю зразумець чалавека. Такі стандартны фільм-партрэт. Але і гэта мне падавалася больш глыбокім за журналістыку.
Неабавязкова мастацкае кіно гульнявое. Дзе ты можаш мець пэўную свабоду інтэрпрэтацыяў, пошукаў вобразаў, закладаць пэўныя сэнсы, магчыма, не адразу бачныя пры першым позірку. Усё гэта можна рабіць і ў дакументальным кіно. Яно вельмі блізкае: напрыклад, гэта можа быць гісторыя пра твайго суседа. Плюс дакументальны фільм эканамічна больш выгодна зрабіць: у прынцыпе можна абысціся некалькімі тысячамі долараў. Калі ты студэнт, то не павінен думаць пра бюджэт. Ты мусіш спрабаваць ствараць, пераймаць досвед іншых.
Разам з Раманам Рамашкам мы стварылі фільм, які ўзялі на Кракаўскі кінафестываль. Мы паехалі туды і зразумелі, што ёсць такі асобны фестывальны свет, дзе можна пабачыць вялікі спектр аўтарскага кіно, пазнаёміцца як з дасведчанымі прафесіяналамі, так і маладымі рэжысёрамі. Пасля гэтага я зразумеў, чым хачу займацца ў жыцці.
Пасля двух гадоў адпрацоўкі ў БДУ я сышоў у вольнае плаванне, і ўжо больш за 10 гадоў працую ў фрылансе. Супрацоўнічаў з “Белсатам” – канал даваў магчымасць працаваць без цэнзуры. У нас наладзілася выдатная супраца і паразуменне з рэдактарамі: я прапаноўваў ім свае тэмы. І тое, што хацеў здымаць, мне ўдавалася здымаць.
Неабавязкова мастацкае кіно гульнявое. Дзе ты можаш мець пэўную свабоду інтэрпрэтацыяў, пошукаў вобразаў, закладаць пэўныя сэнсы, магчыма, не адразу бачныя пры першым позірку. Усё гэта можна рабіць і ў дакументальным кіно. Яно вельмі блізкае: напрыклад, гэта можа быць гісторыя пра твайго суседа. Плюс дакументальны фільм эканамічна больш выгодна зрабіць: у прынцыпе можна абысціся некалькімі тысячамі долараў. Калі ты студэнт, то не павінен думаць пра бюджэт. Ты мусіш спрабаваць ствараць, пераймаць досвед іншых.
Разам з Раманам Рамашкам мы стварылі фільм, які ўзялі на Кракаўскі кінафестываль. Мы паехалі туды і зразумелі, што ёсць такі асобны фестывальны свет, дзе можна пабачыць вялікі спектр аўтарскага кіно, пазнаёміцца як з дасведчанымі прафесіяналамі, так і маладымі рэжысёрамі. Пасля гэтага я зразумеў, чым хачу займацца ў жыцці.
Пасля двух гадоў адпрацоўкі ў БДУ я сышоў у вольнае плаванне, і ўжо больш за 10 гадоў працую ў фрылансе. Супрацоўнічаў з “Белсатам” – канал даваў магчымасць працаваць без цэнзуры. У нас наладзілася выдатная супраца і паразуменне з рэдактарамі: я прапаноўваў ім свае тэмы. І тое, што хацеў здымаць, мне ўдавалася здымаць.
У мяне не было мэты стаць дакументалістам. Гэта нараджалася на мяжы журналістыкі і дакументалістыкі. Першы фільм, які мы знялі ў студэнцтве, быў зроблены паводле тэлевізійных канонаў: з закадравым тэкстам, інтэрв’ю, з глыбокім даследаваннем і спробаю зразумець чалавека. Такі стандартны фільм-партрэт. Але і гэта мне падавалася больш глыбокім за журналістыку.
Неабавязкова мастацкае кіно гульнявое. Дзе ты можаш мець пэўную свабоду інтэрпрэтацыяў, пошукаў вобразаў, закладаць пэўныя сэнсы, магчыма, не адразу бачныя пры першым позірку. Усё гэта можна рабіць і ў дакументальным кіно. Яно вельмі блізкае: напрыклад, гэта можа быць гісторыя пра твайго суседа. Плюс дакументальны фільм эканамічна больш выгодна зрабіць: у прынцыпе можна абысціся некалькімі тысячамі долараў. Калі ты студэнт, то не павінен думаць пра бюджэт. Ты мусіш спрабаваць ствараць, пераймаць досвед іншых.
Два гады я вучыўся ў Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў у майстэрні Аляксандра Карпава. Такім чынам трапіў у адмысловы асяродак. Я хацеў шукаць тэмы, якія апавядаюць нам пра рэчаіснасць глыбей за журналістыку, іншымі вобразамі і метадамі.
Разам з Раманам Рамашкам мы стварылі фільм, які ўзялі на Кракаўскі кінафестываль. Мы паехалі туды і зразумелі, што ёсць такі асобны фестывальны свет, дзе можна пабачыць вялікі спектр аўтарскага кіно, пазнаёміцца як з дасведчанымі прафесіяналамі, так і маладымі рэжысёрамі. Пасля гэтага я зразумеў, чым хачу займацца ў жыцці.
Пасля двух гадоў адпрацоўкі ў БДУ я сышоў у вольнае плаванне, і ўжо больш за 10 гадоў працую ў фрылансе. Супрацоўнічаў з “Белсатам” – канал даваў магчымасць працаваць без цэнзуры. У нас наладзілася выдатная супраца і паразуменне з рэдактарамі: я прапаноўваў ім свае тэмы. І тое, што хацеў здымаць, мне ўдавалася здымаць.
Два гады я вучыўся ў Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў у майстэрні Аляксандра Карпава. Такім чынам трапіў у адмысловы асяродак. Я хацеў шукаць тэмы, якія апавядаюць нам пра рэчаіснасць глыбей за журналістыку, іншымі вобразамі і метадамі.
Разам з Раманам Рамашкам мы стварылі фільм, які ўзялі на Кракаўскі кінафестываль. Мы паехалі туды і зразумелі, што ёсць такі асобны фестывальны свет, дзе можна пабачыць вялікі спектр аўтарскага кіно, пазнаёміцца як з дасведчанымі прафесіяналамі, так і маладымі рэжысёрамі. Пасля гэтага я зразумеў, чым хачу займацца ў жыцці.
Пасля двух гадоў адпрацоўкі ў БДУ я сышоў у вольнае плаванне, і ўжо больш за 10 гадоў працую ў фрылансе. Супрацоўнічаў з “Белсатам” – канал даваў магчымасць працаваць без цэнзуры. У нас наладзілася выдатная супраца і паразуменне з рэдактарамі: я прапаноўваў ім свае тэмы. І тое, што хацеў здымаць, мне ўдавалася здымаць.
Цяперашняя сітуацыя ў Беларусі – лагічны вынік таго, што грамадства дапусціла ў 1996 годзе
Я ніколі не адчуваў поўнай свабоды ні ў творчасці, ні ў грамадскім жыцці. Увесь час жыў з аглядкаю на тое, дзе мы жывем. У мяне ніколі не было ілюзіяў адносна гэтага. Са старэйшых класаў школы я чытаў “Народную волю”. Ведаў, напрыклад, што ў нашай краіне знікаюць апаненты ўлады.
Я не падзяляю поглядаў тых, хто кажа, што да 2020 года сітуацыя была лепшая, можна было рабіць больш. Было не лепш, было па-іншаму. Палітычныя вязні, рэпрэсіі ў нас былі заўсёды, усе гады, але большая частка грамадства да 2020-га не ведала ці не хацела гэтага ведаць.
Да той сітуацыі, якая склалася, калі мы маем больш за тысячу палітвязняў, жорсткія рэпрэсіі ды паламаныя лёсы, мы набліжаліся з 1996 года, са зменаў у Канстытуцыі. Гэта лагічны вынік таго, што грамадства дапусціла на тым рэферэндуме.
Працаваць заўсёды было складана, нервова. Увесь час былі нейкія абмежаванні: ты не мог трапіць куды хочаш, сказаць штосьці, заўсёды асцярожна падыходзіў да ўсяго. Я не мог рабіць усяго, што хачу і як хачу. Нават калі кіно не было звязанае з палітыкаю, людзі часам баяліся. Альбо я сам ведаў: гэтую тэму без сэнсу пачынаць, бо яе проста не ўдасца зрабіць.
Я не падзяляю поглядаў тых, хто кажа, што да 2020 года сітуацыя была лепшая, можна было рабіць больш. Было не лепш, было па-іншаму. Палітычныя вязні, рэпрэсіі ў нас былі заўсёды, усе гады, але большая частка грамадства да 2020-га не ведала ці не хацела гэтага ведаць.
Да той сітуацыі, якая склалася, калі мы маем больш за тысячу палітвязняў, жорсткія рэпрэсіі ды паламаныя лёсы, мы набліжаліся з 1996 года, са зменаў у Канстытуцыі. Гэта лагічны вынік таго, што грамадства дапусціла на тым рэферэндуме.
Працаваць заўсёды было складана, нервова. Увесь час былі нейкія абмежаванні: ты не мог трапіць куды хочаш, сказаць штосьці, заўсёды асцярожна падыходзіў да ўсяго. Я не мог рабіць усяго, што хачу і як хачу. Нават калі кіно не было звязанае з палітыкаю, людзі часам баяліся. Альбо я сам ведаў: гэтую тэму без сэнсу пачынаць, бо яе проста не ўдасца зрабіць.
Мы зрабілі фільм “Днюка”, ён не датычыў ніякай палітыкі, быў зняты ў вёсцы. Гэта гісторыя адносінаў у сталай пары звычайных вясковых жыхароў, знятая на Палессі. Пра суіснаванне чалавека і прыроды, узаемаадносіны жанчыны і мужчыны. Мы знайшлі яшчэ адну тэму недалёка ад гэтай вёскі, якую хацелі б зняць. Але нашым патэнцыйным героям пазванілі з сельсавету, і пры чарговым нашым кантакце яны рэзка і нават агрэсіўна адмовіліся ад здымак. Хоць тэма таксама была не палітычная. Давялося адмовіцца ад гэтага праекту, хоць і было патрачана шмат часу на дакументацыю, паездкі, разуменне, як і што мы будзем здымаць.
У сваіх фільмах мы краналі і палітычныя тэмы. Са Славам Ракіцкім зрабілі тэлепраект, звязаны з Плошчаю-2010, публіцыстычны фільм “Даволі! Да Волі...”, зняты праз год пасля Плошчы з удзелам палітычных вязняў.
Ніколі не хацеў супрацоўнічаць з дзяржаўнымі структурамі. Адзіны фільм, які быў зняты падчас навучання ў Акадэміі мастацтва на БТ, быў пра мастака Андрэя Бембеля. Пасля мне прапаноўвалі супрацу – я адмовіўся. Не вагаўся ні секунды.
У сваіх фільмах мы краналі і палітычныя тэмы. Са Славам Ракіцкім зрабілі тэлепраект, звязаны з Плошчаю-2010, публіцыстычны фільм “Даволі! Да Волі...”, зняты праз год пасля Плошчы з удзелам палітычных вязняў.
Ніколі не хацеў супрацоўнічаць з дзяржаўнымі структурамі. Адзіны фільм, які быў зняты падчас навучання ў Акадэміі мастацтва на БТ, быў пра мастака Андрэя Бембеля. Пасля мне прапаноўвалі супрацу – я адмовіўся. Не вагаўся ні секунды.
Як і ўсе, я не мог нічога рабіць, акрамя як жыць пратэстамі
У пачатку 2020 года я думаў, што будзе як заўжды. Але з траўня стала зразумела, што будзе па-іншаму: калі з’явіўся Сяргей Ціханоўскі, высунуў сваю кандыдатуру Віктар Бабарыка. Чакалася нешта кшталту Плошчы-2010. Але таго, што падзеі будуць такога маштабу, на такім узроўні, не чакаў ніхто.
Я зрабіў фільм “Стрыптыз і вайна” і думаў, што да палітыкі як рэжысёр больш вяртацца не буду. Я не меў планаў здымаць нешта на гэтую тэму ў 2020-м. Падчас жнівеньскіх падзеяў я быў адным з тысячаў, хто браў удзел у іх. У першыя ж дні я пабачыў, як цягнуць акрываўленых пабітых людзей у аўтазакі. На другі дзень узяў камеру ў рукі і паехаў пад Акрэсціна, пачаў здымаць. Так паўстаў кароткаметражны фільм “Муры”. Я выказаўся як творца. І палічыў, што трэба працягваць барацьбу як звычайны грамадзянін.
Мая сястра апынулася за кратамі на Акрэсціна, і гісторыя краіны перарасла ў сямейную. Вырашыў зняць сям’ю сястры. Але нейкі час не браўся за камеру, працягваў барацьбу на вуліцы з іншымі людзьмі. Як і ўсе, я не мог нічога рабіць, акрамя як жыць пратэстамі. Калі мая сястра вярнулася з Акрэсціна, распавяла, што здарылася. Я назіраў за ланцугамі салідарнасці жанчын, маршамі. На жанчынах факусавалася камера яшчэ каля муроў Акрэсціна. І я зразумеў, што хачу зрабіць поўнаметражны фільм пра беларускіх жанчын. Пачаў шукаць гераінь, здымаў некалькі месяцаў у розных месцах, з рознымі сем’ямі. Так паўстаў фільм “Калі кветкі не маўчаць”.
Пазней гэты фільм атрымаў галоўную ўзнагароду на Варшаўскім кінафестывалі. Гэта быў самы цяжкі ў псіхалагічным плане праект у маім жыцці. Такіх падзеяў са мной яшчэ не адбывалася, гэта быў вялізны боль. Падчас здымкаў я стараўся мець пэўную дыстанцыю, але гэта кепска атрымлівалася каля муроў таго ж Акрэсціна. Разам з тым мне падабалася, што кожны з герояў разумеў, што гэта вельмі важна здымаць, важна, каб паўстаў такі фільм. Кожны герой лічыў пэўнаю місіяй, каб усё было зафіксавана і асэнсавана мастацтвам. Такое стаўленне давала сілы і падтрымлівала.
Я зрабіў фільм “Стрыптыз і вайна” і думаў, што да палітыкі як рэжысёр больш вяртацца не буду. Я не меў планаў здымаць нешта на гэтую тэму ў 2020-м. Падчас жнівеньскіх падзеяў я быў адным з тысячаў, хто браў удзел у іх. У першыя ж дні я пабачыў, як цягнуць акрываўленых пабітых людзей у аўтазакі. На другі дзень узяў камеру ў рукі і паехаў пад Акрэсціна, пачаў здымаць. Так паўстаў кароткаметражны фільм “Муры”. Я выказаўся як творца. І палічыў, што трэба працягваць барацьбу як звычайны грамадзянін.
Мая сястра апынулася за кратамі на Акрэсціна, і гісторыя краіны перарасла ў сямейную. Вырашыў зняць сям’ю сястры. Але нейкі час не браўся за камеру, працягваў барацьбу на вуліцы з іншымі людзьмі. Як і ўсе, я не мог нічога рабіць, акрамя як жыць пратэстамі. Калі мая сястра вярнулася з Акрэсціна, распавяла, што здарылася. Я назіраў за ланцугамі салідарнасці жанчын, маршамі. На жанчынах факусавалася камера яшчэ каля муроў Акрэсціна. І я зразумеў, што хачу зрабіць поўнаметражны фільм пра беларускіх жанчын. Пачаў шукаць гераінь, здымаў некалькі месяцаў у розных месцах, з рознымі сем’ямі. Так паўстаў фільм “Калі кветкі не маўчаць”.
Пазней гэты фільм атрымаў галоўную ўзнагароду на Варшаўскім кінафестывалі. Гэта быў самы цяжкі ў псіхалагічным плане праект у маім жыцці. Такіх падзеяў са мной яшчэ не адбывалася, гэта быў вялізны боль. Падчас здымкаў я стараўся мець пэўную дыстанцыю, але гэта кепска атрымлівалася каля муроў таго ж Акрэсціна. Разам з тым мне падабалася, што кожны з герояў разумеў, што гэта вельмі важна здымаць, важна, каб паўстаў такі фільм. Кожны герой лічыў пэўнаю місіяй, каб усё было зафіксавана і асэнсавана мастацтвам. Такое стаўленне давала сілы і падтрымлівала.
Тое, што падчас пратэстаў адбыўся такі каласальны выбух крэатыўнасці і творчасці беларусаў, паказвае ўзровень развіцця нашага грамадства. І інтэлектуальны, і чалавечы. Згадайма ўздым творчасці падчас падзеяў на Майдане ва Украіне ці падчас цяперашняй вайны. Мастацтва заўсёды рэфлексуе і падтрымлівае людзей у такія важныя і цяжкія моманты. А цяпер давайце паглядзім на людзей, якія падтрымліваюць вайну, называючы яе “спецаперацыяй”. На якую творчасць здольныя яны? Прымусіць дзяцей пакласціся на падлогу ў форме літары Z. Ці паставіць кароў у полі. Альбо прачытаць жахлівы верш на фоне расійскага сцяга. Гэты трэш – вось вяршыня іхнага развіцця.
Карнавальнасць беларускіх пратэстаў магла раздражняць. Замест таго каб супраціўляцца сілавікам і беззаконню, мы вадзілі карагоды вакол ялінкі, здымалі абутак, каб стаць на лаву. Гэта была адметнасць нашага мірнага шляху. Пасля я сустракаў людзей, якія казалі: “О, беларусы, вы рабілі так прыгожа, бо ў вас у крыві жаданне менавіта такога мірнага супраціву”. Часам я гэтага не разумеў.
Азіраючыся назад, мне падаецца, што добра, што ўсё адбылося менавіта так. Мы маглі б атрымаць большую колькасць ахвяраў, сотні ці тысячы забітых, а мэта так і не была б дасягнутая.
У мяне былі спадзяванні на забастоўкі як адзіны шлях штосьці змяніць. Мітынгі і пратэсты былі як падтрыманне гэтых забастовак. Але, на жаль, не ўдалося: рабочыя не набраліся патрэбнай смеласці. Гэтая хваля мусіла быць падрыхтаваная раней, каб яе так проста не збілі КДБ і сілавікі. Але таксама варта разумець, што любая спроба такога рыхтавання была б спыненая органамі яшчэ ў зародку.
Карнавальнасць беларускіх пратэстаў магла раздражняць. Замест таго каб супраціўляцца сілавікам і беззаконню, мы вадзілі карагоды вакол ялінкі, здымалі абутак, каб стаць на лаву. Гэта была адметнасць нашага мірнага шляху. Пасля я сустракаў людзей, якія казалі: “О, беларусы, вы рабілі так прыгожа, бо ў вас у крыві жаданне менавіта такога мірнага супраціву”. Часам я гэтага не разумеў.
Азіраючыся назад, мне падаецца, што добра, што ўсё адбылося менавіта так. Мы маглі б атрымаць большую колькасць ахвяраў, сотні ці тысячы забітых, а мэта так і не была б дасягнутая.
У мяне былі спадзяванні на забастоўкі як адзіны шлях штосьці змяніць. Мітынгі і пратэсты былі як падтрыманне гэтых забастовак. Але, на жаль, не ўдалося: рабочыя не набраліся патрэбнай смеласці. Гэтая хваля мусіла быць падрыхтаваная раней, каб яе так проста не збілі КДБ і сілавікі. Але таксама варта разумець, што любая спроба такога рыхтавання была б спыненая органамі яшчэ ў зародку.
Тое, што падчас пратэстаў адбыўся такі каласальны выбух крэатыўнасці і творчасці беларусаў, паказвае ўзровень развіцця нашага грамадства. І інтэлектуальны, і чалавечы. Згадайма ўздым творчасці падчас падзеяў на Майдане ва Украіне ці падчас цяперашняй вайны. Мастацтва заўсёды рэфлексуе і падтрымлівае людзей у такія важныя і цяжкія моманты. А цяпер давайце паглядзім на людзей, якія падтрымліваюць вайну, называючы яе “спецаперацыяй”. На якую творчасць здольныя яны? Прымусіць дзяцей пакласціся на падлогу ў форме літары Z. Ці паставіць кароў у полі. Альбо прачытаць жахлівы верш на фоне расійскага сцяга. Гэты трэш – вось вяршыня іхнага развіцця.
Карнавальнасць беларускіх пратэстаў магла раздражняць. Замест таго каб супраціўляцца сілавікам і беззаконню, мы вадзілі карагоды вакол ялінкі, здымалі абутак, каб стаць на лаву. Гэта была адметнасць нашага мірнага шляху. Пасля я сустракаў людзей, якія казалі: “О, беларусы, вы рабілі так прыгожа, бо ў вас у крыві жаданне менавіта такога мірнага супраціву”. Часам я гэтага не разумеў.
Азіраючыся назад, мне падаецца, што добра, што ўсё адбылося менавіта так. Мы маглі б атрымаць большую колькасць ахвяраў, сотні ці тысячы забітых, а мэта так і не была б дасягнутая.
У мяне былі спадзяванні на забастоўкі як адзіны шлях штосьці змяніць. Мітынгі і пратэсты былі як падтрыманне гэтых забастовак. Але, на жаль, не ўдалося: рабочыя не набраліся патрэбнай смеласці. Гэтая хваля мусіла быць падрыхтаваная раней, каб яе так проста не збілі КДБ і сілавікі. Але таксама варта разумець, што любая спроба такога рыхтавання была б спыненая органамі яшчэ ў зародку.
Карнавальнасць беларускіх пратэстаў магла раздражняць. Замест таго каб супраціўляцца сілавікам і беззаконню, мы вадзілі карагоды вакол ялінкі, здымалі абутак, каб стаць на лаву. Гэта была адметнасць нашага мірнага шляху. Пасля я сустракаў людзей, якія казалі: “О, беларусы, вы рабілі так прыгожа, бо ў вас у крыві жаданне менавіта такога мірнага супраціву”. Часам я гэтага не разумеў.
Азіраючыся назад, мне падаецца, што добра, што ўсё адбылося менавіта так. Мы маглі б атрымаць большую колькасць ахвяраў, сотні ці тысячы забітых, а мэта так і не была б дасягнутая.
У мяне былі спадзяванні на забастоўкі як адзіны шлях штосьці змяніць. Мітынгі і пратэсты былі як падтрыманне гэтых забастовак. Але, на жаль, не ўдалося: рабочыя не набраліся патрэбнай смеласці. Гэтая хваля мусіла быць падрыхтаваная раней, каб яе так проста не збілі КДБ і сілавікі. Але таксама варта разумець, што любая спроба такога рыхтавання была б спыненая органамі яшчэ ў зародку.
Я глядзеў на неба, у якім луналі нашыя сцягі, і разумеў, што марыў пра гэта ўсё сваё асэнсаванае жыццё
Беларуская рэвалюцыя прайграла ці працягваецца? Залежыць ад таго, што кожны ставіў сабе на мэце. Калі мэтаю было змяніць палітычны лад краіны, то на гэтым этапе не ўдалося, можна лічыць гэта за паразу. Калі казаць пра змены ў грамадстве, пра ўзровень салідарнасці, які мы адчулі, калі пабачылі, колькі нас, то гэта сапраўдная перамога ў асэнсаванні таго, што нас пераважная большасць. Але ў любым выпадку гэта пэўны этап, нічога яшчэ не скончана. Гісторыя працягваецца, пакуль людзі жывуць і працягваюць змагацца.
Цяпер няма чаму цешыцца. Але пры гэтым, калі мы бачым чарговае “пакаяннае” відэа, усе разумеюць, што гэты чалавек наўрад ці адмовіўся ад сваіх поглядаў. Беларусы змяніліся, яны ведаюць, хто яны, адкуль. Ёсць грунт, на якім можна далей будаваць краіну. Такога адчування не было пасля выбараў 2006 і 2010 гадоў. Цяпер у грамадстве ёсць і адчай, і дэпрэсія, адчуванне чорнага часу. Але фундамент, закладзены ў 2020-м, цяжка неяк разбурыць.
Цяпер няма чаму цешыцца. Але пры гэтым, калі мы бачым чарговае “пакаяннае” відэа, усе разумеюць, што гэты чалавек наўрад ці адмовіўся ад сваіх поглядаў. Беларусы змяніліся, яны ведаюць, хто яны, адкуль. Ёсць грунт, на якім можна далей будаваць краіну. Такога адчування не было пасля выбараў 2006 і 2010 гадоў. Цяпер у грамадстве ёсць і адчай, і дэпрэсія, адчуванне чорнага часу. Але фундамент, закладзены ў 2020-м, цяжка неяк разбурыць.
Улада спрабуе стварыць бачнасць таго, што можа знішчыць усё, за шалам рэпрэсіяў цяжка разгледзець хоць нешта добрае. Але я не ведаю ніводнага чалавека, які памяняў свае перакананні пасля арыштаў, катка рэпрэсіяў, ад’езду з краіны. Шмат у каго расплюшчыліся вочы, у тым ліку ў тых, хто лічыў сябе па-за палітыкаю, хто не цікавіўся ёю і лічыў, што апазіцыя – людзі старой фармацыі, лепей не звяртаць на іх увагі. Калі не заўтра, то паслязаўтра гэты грунт спатрэбіцца. Трава прарасце і праз 10 гадоў.
Будучае пакаленне беларусаў вырасце ўжо з зусім іншым разуменнем рэчаіснасці. Гэта нашае галоўнае дасягненне.
Памятаю, як я сядзеў у сваім раёне і бачыў бел-чырвона-белыя сцягі ў вокнах, на канатах паміж дамамі. Глядзеў на неба, у якім луналі нашыя сцягі, і разумеў, што марыў пра гэта ўсё сваё асэнсаванае жыццё. Я раней не мог сабе ўявіць, што звычайныя людзі з раёну могуць такое стварыць. Ці гэта не дасягненне? Назваць гэта паразаю проста язык не паварочваецца.
Вядома, не трэба забываць пра ахвяраў, палітзняволеных, рэпрэсіі. На гэтым мусіць будавацца нашая памяць. Гэта мусіць даваць нам сілы, каб усё не было марным. Каб рухацца далей, а не проста плакаць над паразаю.
У Беларусі цяпер выпаленая зямля. Рэшткі, агеньчыкі культуры схаваныя ў падполлі. З перспектывы дакументальнага кіно там амаль немагчыма нічога здымаць. Як і арганізоўваць канцэрты, івэнты, выставы. Большая частка рэжысёраў-дакументалістаў з’ехала з Беларусі. Гэта кепска, але я не згодны з думкаю, што гэта страчаны час для Беларусі. Ёсць іншыя формы стварэння дакументальнага кіно і наогул падтрымання культуры. Магчыма, хтосьці працягвае здымаць падпольна, перабываючы ў краіне. Можна шукаць іншыя сцежкі, нават у такі цяжкі час.
Будучае пакаленне беларусаў вырасце ўжо з зусім іншым разуменнем рэчаіснасці. Гэта нашае галоўнае дасягненне.
Памятаю, як я сядзеў у сваім раёне і бачыў бел-чырвона-белыя сцягі ў вокнах, на канатах паміж дамамі. Глядзеў на неба, у якім луналі нашыя сцягі, і разумеў, што марыў пра гэта ўсё сваё асэнсаванае жыццё. Я раней не мог сабе ўявіць, што звычайныя людзі з раёну могуць такое стварыць. Ці гэта не дасягненне? Назваць гэта паразаю проста язык не паварочваецца.
Вядома, не трэба забываць пра ахвяраў, палітзняволеных, рэпрэсіі. На гэтым мусіць будавацца нашая памяць. Гэта мусіць даваць нам сілы, каб усё не было марным. Каб рухацца далей, а не проста плакаць над паразаю.
У Беларусі цяпер выпаленая зямля. Рэшткі, агеньчыкі культуры схаваныя ў падполлі. З перспектывы дакументальнага кіно там амаль немагчыма нічога здымаць. Як і арганізоўваць канцэрты, івэнты, выставы. Большая частка рэжысёраў-дакументалістаў з’ехала з Беларусі. Гэта кепска, але я не згодны з думкаю, што гэта страчаны час для Беларусі. Ёсць іншыя формы стварэння дакументальнага кіно і наогул падтрымання культуры. Магчыма, хтосьці працягвае здымаць падпольна, перабываючы ў краіне. Можна шукаць іншыя сцежкі, нават у такі цяжкі час.
Якая можа быць калектыўная адказнасць у фактычна акупаванай краіне?
З пачаткам вайны ва Украіне наагул няма магчымасці думаць пра культуру. Усе думкі – там. Некалькі першых тыдняў я не адрываючыся чытаў навіны. Ці варта цяпер абмяркоўваць праблемы дакументальнага кіно ў Беларусі, калі побач ідзе вайна, гінуць людзі?
Псіхалагічна цяжка займацца чымсьці ў культурніцкім полі. Праекты, якія ты развіваў да вайны, становяцца ці не да месца, ці неактуальнымі. Адчуваеш такі прамежкавы стан, які цяжка акрэсліць словамі. Не паспелі адысці ад сваёй траўмы, як навалілася новая бяда, еўрапейскага і нават сусветнага маштабу. Мы настолькі блізка, настолькі ўцягнутыя, што гэта робіцца часткаю твайго жыцця. Пачынаеш гэтым жыць.
Псіхалагічна цяжка займацца чымсьці ў культурніцкім полі. Праекты, якія ты развіваў да вайны, становяцца ці не да месца, ці неактуальнымі. Адчуваеш такі прамежкавы стан, які цяжка акрэсліць словамі. Не паспелі адысці ад сваёй траўмы, як навалілася новая бяда, еўрапейскага і нават сусветнага маштабу. Мы настолькі блізка, настолькі ўцягнутыя, што гэта робіцца часткаю твайго жыцця. Пачынаеш гэтым жыць.
Я сустракаўся з беларусамі, якія не бралі ўдзелу ў пратэстах, але перажывалі не менш, а можа нават і больш, чымся ўдзельнікі. Як мне падаецца, псіхалагічна прасцей выйсці на пратэст, дзеяць, чымся сядзець дзесьці ў іншай краіне, не мець магчымасці штосьці зрабіць. Не быць удзельнікам, а проста не спаць начамі, глядзець у экран тэлефона і перажываць за беларусаў.
Падобная траўма ў нас і на фоне вайны ва Украіне. Кожны спраўляецца з ёю па-рознаму. Мы ў сваёй маленечкай кватэры прымалі ўкраінку-ўцякачку, рабілі данаты на карысць украінскіх фондаў. Але гэта не змяншае ступені болю і перажыванняў, не дае супакаення.
Разам з тым, я не падзяляю калектыўнай адказнасці беларусаў за вайну. Якую адказнасць за дзеянні рэжыму мусяць несці людзі, якія без зброі спрабавалі яму супрацьстаяць? Якія зазналі рэпрэсіі, гвалт, катаванні, застаюцца за кратамі? Кожны сам мусіць несці адказнасць за тое, што ён робіць. І рэжым мусіць таксама адказваць за свае дзеянні.
У Беларусі ёсць падполле, і яно існуе ў больш цяжкіх варунках, чымся, напрыклад, падполле падчас Другой сусветнай вайны. Бо сёння існуюць тэхналогіі, якія дапамагаюць сілавікам вылічваць гэтых асобаў. Таму іхная рызыка сёння не меншая, чымся ў рэйкавых партызанаў, якім прастрэлілі калені за спробу спыніць расійскія калоны з вайсковаю тэхнікаю.
Мы можам казаць пра адказнасць рэжыму, людзей, якія бралі ўдзел у фальсіфікацыях выбараў. Яны адказныя за тое, што адбываецца. Мы ведаем, што Лукашэнка прайграў выбары, большасць супраць рэжыму. Іншая рэч, што супраціў цяпер немагчымы.
Дзякуй богу, што ўкраінцы маюць армію на сваім баку. Яны могуць супраціўляцца, маюць падтрымку. У нас гэтага няма. Якая можа быць калектыўная адказнасць у фактычна акупаванай краіне?
Падобная траўма ў нас і на фоне вайны ва Украіне. Кожны спраўляецца з ёю па-рознаму. Мы ў сваёй маленечкай кватэры прымалі ўкраінку-ўцякачку, рабілі данаты на карысць украінскіх фондаў. Але гэта не змяншае ступені болю і перажыванняў, не дае супакаення.
Разам з тым, я не падзяляю калектыўнай адказнасці беларусаў за вайну. Якую адказнасць за дзеянні рэжыму мусяць несці людзі, якія без зброі спрабавалі яму супрацьстаяць? Якія зазналі рэпрэсіі, гвалт, катаванні, застаюцца за кратамі? Кожны сам мусіць несці адказнасць за тое, што ён робіць. І рэжым мусіць таксама адказваць за свае дзеянні.
У Беларусі ёсць падполле, і яно існуе ў больш цяжкіх варунках, чымся, напрыклад, падполле падчас Другой сусветнай вайны. Бо сёння існуюць тэхналогіі, якія дапамагаюць сілавікам вылічваць гэтых асобаў. Таму іхная рызыка сёння не меншая, чымся ў рэйкавых партызанаў, якім прастрэлілі калені за спробу спыніць расійскія калоны з вайсковаю тэхнікаю.
Мы можам казаць пра адказнасць рэжыму, людзей, якія бралі ўдзел у фальсіфікацыях выбараў. Яны адказныя за тое, што адбываецца. Мы ведаем, што Лукашэнка прайграў выбары, большасць супраць рэжыму. Іншая рэч, што супраціў цяпер немагчымы.
Дзякуй богу, што ўкраінцы маюць армію на сваім баку. Яны могуць супраціўляцца, маюць падтрымку. У нас гэтага няма. Якая можа быць калектыўная адказнасць у фактычна акупаванай краіне?
Я сустракаўся з беларусамі, якія не бралі ўдзелу ў пратэстах, але перажывалі не менш, а можа нават і больш, чымся ўдзельнікі. Як мне падаецца, псіхалагічна прасцей выйсці на пратэст, дзеяць, чымся сядзець дзесьці ў іншай краіне, не мець магчымасці штосьці зрабіць. Не быць удзельнікам, а проста не спаць начамі, глядзець у экран тэлефона і перажываць за беларусаў.
Падобная траўма ў нас і на фоне вайны ва Украіне. Кожны спраўляецца з ёю па-рознаму. Мы ў сваёй маленечкай кватэры прымалі ўкраінку-ўцякачку, рабілі данаты на карысць украінскіх фондаў. Але гэта не змяншае ступені болю і перажыванняў, не дае супакаення.
Разам з тым, я не падзяляю калектыўнай адказнасці беларусаў за вайну. Якую адказнасць за дзеянні рэжыму мусяць несці людзі, якія без зброі спрабавалі яму супрацьстаяць? Якія зазналі рэпрэсіі, гвалт, катаванні, застаюцца за кратамі? Кожны сам мусіць несці адказнасць за тое, што ён робіць. І рэжым мусіць таксама адказваць за свае дзеянні.
У Беларусі ёсць падполле, і яно існуе ў больш цяжкіх варунках, чымся, напрыклад, падполле падчас Другой сусветнай вайны. Бо сёння існуюць тэхналогіі, якія дапамагаюць сілавікам вылічваць гэтых асобаў. Таму іхная рызыка сёння не меншая, чымся ў рэйкавых партызанаў, якім прастрэлілі калені за спробу спыніць расійскія калоны з вайсковаю тэхнікаю.
Мы можам казаць пра адказнасць рэжыму, людзей, якія бралі ўдзел у фальсіфікацыях выбараў. Яны адказныя за тое, што адбываецца. Мы ведаем, што Лукашэнка прайграў выбары, большасць супраць рэжыму. Іншая рэч, што супраціў цяпер немагчымы.
Дзякуй богу, што ўкраінцы маюць армію на сваім баку. Яны могуць супраціўляцца, маюць падтрымку. У нас гэтага няма. Якая можа быць калектыўная адказнасць у фактычна акупаванай краіне?
Падобная траўма ў нас і на фоне вайны ва Украіне. Кожны спраўляецца з ёю па-рознаму. Мы ў сваёй маленечкай кватэры прымалі ўкраінку-ўцякачку, рабілі данаты на карысць украінскіх фондаў. Але гэта не змяншае ступені болю і перажыванняў, не дае супакаення.
Разам з тым, я не падзяляю калектыўнай адказнасці беларусаў за вайну. Якую адказнасць за дзеянні рэжыму мусяць несці людзі, якія без зброі спрабавалі яму супрацьстаяць? Якія зазналі рэпрэсіі, гвалт, катаванні, застаюцца за кратамі? Кожны сам мусіць несці адказнасць за тое, што ён робіць. І рэжым мусіць таксама адказваць за свае дзеянні.
У Беларусі ёсць падполле, і яно існуе ў больш цяжкіх варунках, чымся, напрыклад, падполле падчас Другой сусветнай вайны. Бо сёння існуюць тэхналогіі, якія дапамагаюць сілавікам вылічваць гэтых асобаў. Таму іхная рызыка сёння не меншая, чымся ў рэйкавых партызанаў, якім прастрэлілі калені за спробу спыніць расійскія калоны з вайсковаю тэхнікаю.
Мы можам казаць пра адказнасць рэжыму, людзей, якія бралі ўдзел у фальсіфікацыях выбараў. Яны адказныя за тое, што адбываецца. Мы ведаем, што Лукашэнка прайграў выбары, большасць супраць рэжыму. Іншая рэч, што супраціў цяпер немагчымы.
Дзякуй богу, што ўкраінцы маюць армію на сваім баку. Яны могуць супраціўляцца, маюць падтрымку. У нас гэтага няма. Якая можа быць калектыўная адказнасць у фактычна акупаванай краіне?
Ніколі не ведаеш, калі кіно перарасце ў тваю місію
У 2021 годзе я паехаў паводле праграмы для беларускіх кінематаграфістаў на гадавое стажаванне ў Лодзінскай кінашколе. Трапіў на факультэт рэжысуры. Я сабе так закладаў, што гэта будзе пераходны перыяд, каб адысці ад пратэстаў і праекту “Калі кветкі не маўчаць”, над якім доўга і цяжка працаваў. Навучанне сталася добрым спосабам на гэта. Але далей пачалася вайна, і псіхалагічны стан пагоршаў. Ты не можаш працаваць над праектамі, засяродзіцца на занятках. Беларусам у маральным сэнсе пераносіць усё больш цяжка, чымся, напрыклад, палякам. Бо з нашай тэрыторыі ляцелі расійскія ракеты, спачатку востра стаяла небяспека ўводу беларускага войска ў вайну. Толькі чытаеш навіны і молішся кожны дзень, каб беларусы не пайшлі ваяваць. Хаця маштаб катастрофы і цяпер вялікі.
Але трэба трымацца і працягваць працаваць. Здымаць, займацца творчасцю. Гэта важна і ў кантэксце вайны ва Украіне. Аказалася, большасць людзей не ўяўляе, што адбываецца ў Беларусі, які ў нас узровень рэпрэсіяў, пра што думаюць людзі, у якім яны становішчы. І чаму пратэст на былым узроўні вельмі цяжка паўтарыць. Добра, што пасля прагляду дакументальных фільмаў у розных краінах ладзяцца сустрэчы, дзе ты спакойна можаш усё распавесці людзям. Дый проста паказваеш фільм – і шмат не трэба тлумачыць. Тады людзі пачынаюць больш глыбока разумець.
Але трэба трымацца і працягваць працаваць. Здымаць, займацца творчасцю. Гэта важна і ў кантэксце вайны ва Украіне. Аказалася, большасць людзей не ўяўляе, што адбываецца ў Беларусі, які ў нас узровень рэпрэсіяў, пра што думаюць людзі, у якім яны становішчы. І чаму пратэст на былым узроўні вельмі цяжка паўтарыць. Добра, што пасля прагляду дакументальных фільмаў у розных краінах ладзяцца сустрэчы, дзе ты спакойна можаш усё распавесці людзям. Дый проста паказваеш фільм – і шмат не трэба тлумачыць. Тады людзі пачынаюць больш глыбока разумець.
Напрыклад, у Рызе пасля адной такой сустрэчы да мяне падышла жанчына, якая сказала: маўляў, я чытала, бачыла ў тэлебачанні, што ў вас адбываецца, але не думала, што ўсё настолькі жахліва. А мы проста рабілі кіно. Ніколі не ведаеш, калі гэта перарасце ў тваю місію.
Пасля вайны творчасць станецца спосабам рэфлексіі, асэнсавання ўсяго, што адбылося. Яно будзе яшчэ доўга жыць з намі. Свет будзе іншы, і нам давядзецца па-іншаму глядзець на яго, існаваць у ім. Усё гэта будзе перапрацоўвацца ў мастацтве, а якім чынам – пакажа час.
Цяпер улады ствараюць ілюзію бесперспектыўнасці, таго, што нічога не зменіцца, усё будзе выпаленае. Сваёй роспаччу, дэпрэсіяй мы даем ёй сігнал, што яна дасягнула сваёй мэты. За шалам рэпрэсіяў цяжка разгледзець хоць нешта добрае. Але гэта пэўны этап. Нічога яшчэ не скончана. Гісторыя працягваецца, пакуль людзі жывуць і працягваюць змагацца.
Пасля вайны творчасць станецца спосабам рэфлексіі, асэнсавання ўсяго, што адбылося. Яно будзе яшчэ доўга жыць з намі. Свет будзе іншы, і нам давядзецца па-іншаму глядзець на яго, існаваць у ім. Усё гэта будзе перапрацоўвацца ў мастацтве, а якім чынам – пакажа час.
Цяпер улады ствараюць ілюзію бесперспектыўнасці, таго, што нічога не зменіцца, усё будзе выпаленае. Сваёй роспаччу, дэпрэсіяй мы даем ёй сігнал, што яна дасягнула сваёй мэты. За шалам рэпрэсіяў цяжка разгледзець хоць нешта добрае. Але гэта пэўны этап. Нічога яшчэ не скончана. Гісторыя працягваецца, пакуль людзі жывуць і працягваюць змагацца.
Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты