Максім Швед – кінарэжысёр, фатограф і, як высветлілася, дыпламаваны палітолаг. Ягоны шлях да кіно быў пакручастым і доўгім, але 10 жніўня 2020-га ён выйшаў на вуліцу, каб зафіксаваць той сюр, што адбываўся навокал.

У ноч на 11 жніўня рэжысёр і быў затрыманы, з фотаапаратам у руках ён трапіў у Кастрычніцкі РАУС Мінску, у самую мясарубку. Як ні дзіўна, пасля прысуджаных содняў яму ўдалося вынесці тэхніку з захаваным матэрыялам, каб завяршыць свой наступны фільм – "Маршрут перабудаваны". У якім адлюстраваўся і перадвыбарны настрой, калі мы былі такімі наіўнымі, і пераломны момант выбараў.

– Праз пэўны час я ўсё ж перабраўся ў Мінск і перацягнуў сюды бізнес, які ў Гродне распачаў з сябрамі – фатэлі-мяшкі. Раскруціліся, справа пайшла, але са мной у адзін цудоўны дзень здарыўся, як той кажа, экзістэнцыйны крызіс. Стаў заўважаць, што анічога не цікавіць. Бяжыш у гэтым вавёрчыным коле, грошы зарабляеш. Але ні вітальнасці, ні памкненняў – анічога. Падумалася: "Божа ж мой! Але дзесьці ў гэтым свеце мусіць быць сэнс?!"

Даў сабе пяць гадоў на тыя пошукі. Калі не атрымаецца, то ўсё, вярнуся ў камерцыю з канцамі. Спачатку падалося, што сцэнарная справа – нічога сабе, змагу пацягнуць. Але трапіў на нейкія курсы ад "Беларусьфільму", дзе выступаў Віктар Аслюк (беларускі рэжысёр-дакументаліст, сябра Еўрапейскай Акадэміі. – АП). Ён распавядаў у шаманскай манеры, як гэта – быць рэжысёрам дакументальнага кіно. Я быў уражаны да глыбіні душы.

– На той час я быў дастаткова крытычна падкаваны, каб разумець, што ў Дзяржаўнай акадэміі мастацтваў проста змарную час. Я ўжо не верыў у нашую дзяржаўную адукацыю. Што да іншых варыянтаў, іх насамрэч таксама было вобмаль. Я пабываў, напэўна, на ўсіх курсах па кіно, што ў той час былі ў Мінску. Наведаў усе фестывалі, кінаклубы, якія здолеў адшукаць. Урэшце не вытрымаў і на "Лістападзе" нават папрасіўся ў вучні да Віктара Аслюка.

Гэта ўсё магло б трываць доўга, але на адной з тусовак я ўсё ж сустрэў аднадумца – Антона Мазейку. Ён толькі прыехаў з Вільні і хацеў падымаць беларускую дакументалістыку. Мы аб'ядналіся і пачалі рабіць сацыяльныя ролікі. Я тады сур'ёзна зацікавіўся праблемай аўтызму і прапанаваў Антону паехаць у дабрачынны лагер для бацькоў і дзяцей з аўтызмам у Крым. Тады, дарэчы, “зялёныя чалавечкі” ўжо прыйшлі на паўвостраў. Было цікава паздымаць і дзяцей у лагеры, і сітуацыю ў Крыме. Такі дакументальны блакбастар вымалёўваўся.

Але першапачатковая задума паляцела ў тартарары. Мая галоўная гераіня, з якой мы загадзя дамовіліся, па нашым прыездзе адмовілася здымацца. Што рабіць? Мы пачалі імправізаваць і здымаць у цалкам вольнай манеры. Блакбастару не атрымалася, але выйшлі ў вольны відэаарт.

Па прыездзе змантавалі матэрыял і далі прэм'еру ў Studio67. Запрасілі музыкаў гродзенскага гурта Earworm, каб яны зрабілі жывое музычнае суправаджэнне. Назвалі гэта ўсё "Не фільм. Не канцэрт. Не хвароба" і запрасілі ўсіх. Поспех быў такі, якога мы нават не чакалі. Па выніках падзеі была заснаваная дабрачынная арганізацыя "Добрая справа. Дапамога людзям з аўтызмам", сузаснавальнікам якой я дасюль ёсць.

З часам, нягледзячы на супрацу з сябрамі, я пачаў выгараць. Мая міні-пенсія за прададзены бізнес скончылася, трэба было думаць, што рабіць далей. Дзякуй богу, што ўсё ж у крытычны момант зноў пайшоў на курсы да Аслюка. Ён мяне пазнаў: "Ну, глядзі, настырны, гэта добра!" І далей распытвае: "Англійскую ведаеш?” – “Так”. – “Машына ёсць?” – “Так”. – “Бізнес прадаў?” – “Так”. – “А вось гэта ты дарма!" Цяпер разумею, што ён пытаў надзвычай правільныя рэчы.

Зноў курсы, ладзіў "Белсат". Адзін з ментараў на праграме быў Яцэк Блавут, вядомы польскі дакументаліст, які выкладае ў Школе Вайды ў Варшаве. Люба Зямцова першая падышла спытаць, як можна трапіць у школу. Я стаяў поруч. Калі ўжо на сумоўі ў Варшаве распавядаў пра Святлану Алексіевіч, адчуў: вось яно, тое месца, дзе мне варта быць. Усе мае экзаменатары ведалі і чыталі творы пісьменніцы. У школу ўзялі і Любу, і мяне.

Мне нават падаецца, што гэта нашая нацыянальная ідэя, ментальная ўстаноўка. Менавіта гэта: чысціня і парадак. Як казаў Яцэк Блавут, калі паглядзеў чарговую версію мантажу карціны: "Нібыта беларусы чысцінёй намагаюцца паказаць, што з імі ўсё ў парадку. Горад – як ладна прычасанае дзіця ў накрухмаленай сукенцы, якім бацькі-п'яніцы дэманструюць, што яны нармальныя". Ды яшчэ: там, дзе парадак, ёсць гаспадар. А тое, што ўстаноўка на чысціню ўладамі дакручваецца да стэрыльнасці, вынішчэння, мала каго клапоціць.

Спачатку прыбіраецца бруд, потым зафарбоўваюцца надпісы, далей вынішчаецца ўсё іншароднае.

Летась знеслі народны мемарыял Раману Бандарэнку. Чым усё тлумачылася? Чысцінёй і парадкам. Сёлета на месцы народнага мемарыялу Тарайкоўскаму ставяць сметніцу. Чуем тое самае. Вось яна, чысціня ў яе д'ябальскім увасабленні.

Маглі ж паставіць кадку з кветкамі, але чамусьці выбралі сметніцу.

– Звярнулася да мяне з прапановаю зрабіць фільм пра выбары Аліна Рудніцкая, вядомая дакументалістка з Расіі. "Перадвыбарны настрой" – такою была працоўная назва. "Маршрут перабудаваны" прыйшло апасля.

Калі шчыра, перад тым, як сесці ў таксі, мы паспрабавалі пашукаць іншых герояў. Але леташняя выбарчая кампанія набірала абароты нашмат хутчэй, чым кампанія 2010-га: нашых абраных герояў арыштоўвалі перш, чым мы пачыналі іх здымаць. У маім выпадку я кажу пра Сяргея Ціханоўскага і Аляксандру Дынько.

Пры такім раскладзе ідэя здымаць у таксі нам падалася не толькі цікавай, але і бяспечнай.

Усё проста. Пасажыр сядае ў таксоўку, і кіроўца пытае: “Які ў вас настрой перад выбарамі?” Далей людзі пачыналі казаць і дзяліцца сваімі поглядамі. Аніякага прымусу. У нас былі двое кіроўцаў: Паша з Мінску, які быў за змену ўлады, і Міхайлаўна з Баранавічаў – за Лукашэнку. Фіналам меліся стаць кадры, калі Паша і Міхайлаўна ідуць галасаваць кожны на сваім участку.

Але 9 жніўня пачалося тое, што пачалося. І мне патэлефанавала Аліна: "Падаецца, што фільм толькі пачынаецца. Трэба здымаць далей".

І я пайшоў.

10 жніўня здымаў там, здымаў сям, паволі дайшоў да Пушкінскай... Убачыў там усе гэтыя зорныя войны, гэты сюр... Трошкі расслабіўся – і апынуўся ў аўтазаку.

Ты маеш рацыю, што гэты выраз шмат кажа і пра мяне. Можа, гэта асабістае, але я лічу, што мужчыны не скардзяцца. Сорамна скардзіцца, бо ты адразу становішся ў пазіцыю ахвяры – не тое што зневажальную, але непрыемную. Якая адразу падключае шмат розных нюансаў. Скажу адно: мне вельмі дапамог мой досвед кінематаграфіста. Бо я здолеў выбудаваць дыстанцыю паміж тым, што адбывалася, і мною.

Гэта гуманітарная катастрофа. І бачыць яе тым больш жудасна, што такія рэчы адбываюцца пасля Халакосту і Другой сусветнай вайны. Не бамбёжка нейкая, калі ворагі кідаюць бомбы, а свой б'е свайго – і цалкам бесчалавечна. Нават калі адзін трывае – пачынаюць біць іншага, каб зламаць таго першага. Такі прымітыўны прыём гопнікаў: пераносная адказнасць, у якой сканцэнтраванае ўсё іхнае мысленне.