« Немагчымасць здымаць кіно на радзіме рве душу кожны дзень »
Чайкоўская
Воля
Фота: Паша Крычко

Воля Чайкоўская

«Немагчымасць здымаць кіно на радзіме рве душу кожны дзень»

Фота: Паша Крычко

Воля Чайкоўская – сапраўдная мультыінструменталістка ў беларускім кіно. Выступае як рэжысёрка, прадзюсарка і ўжо 8 гадоў кіруе незалежным кінафестывалем “Паўночнае ззянне”. Фэст заставаўся з гледачамі падчас пандэміі ды пратэстаў. Не змаўкаў у дэпрэсіўным для беларускай культуры 2021 годзе. А сёлета працягне сваю дзейнасць у выгнанні, бо ладзіць яго ў Беларусі стала небяспечна. Апошнія некалькі гадоў Воля жыве ў Талліне. Немагчымасць прыехаць на радзіму засмучае, але не спыняе творчасці. Пасля падзеяў 2020 года Воля натхняецца сілай і смеласцю беларускіх жанчын. І ейнае новае кіно будзе менавіта пра іх.
Воля Чайкоўская – сапраўдная мультыінструменталістка ў беларускім кіно. Выступае як рэжысёрка, прадзюсарка і ўжо 8 гадоў кіруе незалежным кінафестывалем “Паўночнае ззянне”. Фэст заставаўся з гледачамі падчас пандэміі ды пратэстаў. Не змаўкаў у дэпрэсіўным для беларускай культуры 2021 годзе. А сёлета працягне сваю дзейнасць у выгнанні, бо ладзіць яго ў Беларусі стала небяспечна. Апошнія некалькі гадоў Воля жыве ў Талліне. Немагчымасць прыехаць на радзіму засмучае, але не спыняе творчасці. Пасля падзеяў 2020 года Воля натхняецца сілай і смеласцю беларускіх жанчын. І ейнае новае кіно будзе менавіта пра іх.
Размаўляць па-беларуску – як ісці па мінным полі
З самага дзяцінства я была вельмі чуллівая ды адначасова бясстрашная. Маё бясстрашша паходзіла з таго, што я, магчыма, не да канца ўяўляла сабе глыбіні праблемы ці ўзроўню складанасці задачы. У дзяцінстве ў мяне была гіперкантралявальная мама, якая мяне моцна ахоўвала. І да пэўнага ўзросту я не мела магчымасці сутыкнуцца з рэальнымі цяжкасцямі жыцця. Таму вырасла адначасова наіўнай і рашучай.

Калі б я распавядала камусьці з амерыканскіх сяброў, то сказала б, што паходжу з lower-middle class, то бок з беднай сям’і. Я вырасла ў асяродку савецкай інтэлігенцыі. Прынамсі мая мама, якая працавала інжынеркаю, старалася да яе спрычыніцца, таму ў нас заўжды ў хаце было шмат кніг. Чытанне выхавала ўва мне дапытлівасць. Мне заўжды хацелася нечага большага ў параўнанні з тым, што я мела. І хоць мама ніколі не была феміністкай, яна заўжды мяне вучыла, што адукацыя вельмі важная, што жанчына павінная быць самастойнаю.

Пэўны час мы жылі ў Віцебску ў сямейным інтэрнаце. Акурат на іншым баку дарогі была гімназія, у якую мама мяне аддала. Каб туды трапіць, трэба было прайсці іспыт па англійскай мове, якую, так атрымалася, я вучыла яшчэ ў дзіцячым садку. Гімназія лічылася вельмі прэстыжнай, і мама ўвесь час казала, што я трапіла туды цудам. Таму я пачувалася крыху беднаю сваячкай у гэтай школе для багатых і разумных дзяцей. Але атрымала дастатковую колькасць ведаў і, магчыма, амбіцыяў, каб насуперак свайму бэкграўнду ісці далей.

У школе я моцна захапілася беларускаю гісторыяй і літаратурай. У мяне была вельмі крутая настаўніца беларускай мовы, якая заўважыла маю зацікаўленасць. З дзяцінства ў мяне была прага абараняць слабых. І я палічыла, што беларуская мова – акурат тое, што трэба абараняць. Памятаю, як прачытала аповед “Дзяльба кабанчыка”, ён мяне закрануў да глыбіні душы, я плакала. Мяне так расчуліла гэтая гісторыя пра вясковую бабулю, што я пачала ў школе размаўляць толькі па-беларуску.

Мяне падтрымала мая сяброўка, і мы з ёю былі адзіныя такія на ўсю школу. Я нават вяла па-беларуску ўсе канспекты, хоць прадметы выкладалі на расійскай мове. Атрымліваўся такі сінхронны пераклад. Вядома ж, страшна быць не такой, як усе. Асабліва ў Віцебску, дзе ў той час размаўляць па-беларуску ў тралейбусе ці ў краме было проста выклікам. Я ішла як па мінным полі. І ў мяне ёсць шмат траўматычных гісторыяў – у тым ліку звязаных з аб’юзам на глебе маёй беларускамоўнасці.
Пісала лісты палітычным вязням у 15 гадоў
Віцебск майго юнацтва згадваецца як досыць актыўны, культурна насычаны горад, у якім адбывалася шмат альтэрнатыўных канцэртаў і андэграўндных тусовак. Вядома ж, быў вялікі ўплыў расійскай рок-культуры. Але ў пэўны момант я пазнаёмілася і з беларускімі творцамі. У час падлеткавага бунтарства я марыла стаць artist у шырокім сэнсе слова, то бок займацца творчасцю.

Пісала вершы спачатку па-расійску, а потым па-беларуску, была паглыбленая ў музычную лірыку. Мова была галоўным інструментам для самавыказвання. Але мне падабаліся розныя рэчы: любіла маляваць, гуляла ў футбол з хлопцамі ў двары. Я была брамніцай, і досыць прасунутай! Мяне часта клікалі ў каманды.

Палітычная свядомасць прыйшла разам з вывучэннем гісторыі. Калі я чытала пра БНР, пра ВКЛ, пра тарашкевіцу, у мяне паўставалі пэўныя пытанні. Памятаю, як выгандлявала ў мамы падпіску на “Нашу ніву”, сказаўшы, што мне трэба для вучобы.

Я пісала лісты палітычным вязням, калі мне было 14 ці 15 гадоў, то бок яшчэ да Плошчы-2006. Мне было шкада, што людзі сядзяць у турмах. Магчыма, я не да канца разумела, што адбываецца, але ўва мне гаварыла вось гэтае жаданне абараніць тых, хто пацярпеў несправядліва.

У Віцебску я не сустрэла супольнасці, якая б падзяляла маіх поглядаў ды інтарэсаў. Я была беларускамоўная адзіночка. Вось калі я паступіла на журфак і пераехала ў Мінск, то там ужо знайшла аднадумцаў.
На апошніх курсах журфаку я ўладкавалася ў газету “Звязда”, якую ўзначальваў Уладзімір Наркевіч, цудоўны рэдактар, які быў на чале газеты яшчэ з часу перабудовы. Са мною працавалі Глеб Лабадзенка, Яўген Валошын, Паша Бераснёў, Ларыса Цімошык, Ірына Тамковіч. У пэўным сэнсе там панавала свабода. У нейкі момант я пачала асвятляць беларускае кіно, пісала аналітычныя матэрыялы, рэцэнзіі на фільмы, паглыблялася ў тэму інфраструктуры ды фінансавання. Калі былі нейкія спрэчныя матэрыялы, то атрымліваў па шапцы заўжды галоўны рэдактар, але ён ніколі мне не выгаворваў і дазваляў працаваць далей.

Расчараванне ў журналістыцы ўзнікла, калі пачаліся моманты цэнзуры. Калі прыйшло разуменне, што ты крытыкуеш хібы ў кінаіндустрыі, а твае артыкулы не нясуць ніякіх зменаў і ўвогуле не маюць ніякай сілы. Гэта быў той момант, калі я падумала: раз мае артыкулы нічога не змяняюць, то пачну сама працаваць у кінаіндустрыі.

Каб, магчыма, нешта палепшыць.
Паўночнае ззянне” пачынала рабіць на каленцы
Кінафестываль “Паўночнае ззянне” я пачала рабіць у 2015 годзе. І гэта атрымалася ў пэўным сэнсе выпадкова. На той момант я пакінула журналістыку і працавала ў IT-кампаніі, дзе арганізавала выданне карпаратыўнага часопісу. У ім, вядома, публікаваліся і артыкулы пра кіно. І калі я рыхтавала матэрыял пра фінскае кіно супольна з прадстаўніцтвам Фінляндыі ў Беларусі ды офісам Савету Міністраў Паўночных Краінаў у Літве, мы так добра спрацаваліся, што яны папрасілі мяне зрабіць праект-менеджмент для паказаў скандынаўскіх фільмаў у Мінску. Гэта мелася быць аднаразовая імпрэза.

Я як перфекцыяністка ўзялася рабіць яго з максімальнай адданасцю. Адразу прыдумала назву брэнду – “Паўночнае ззянне” – і канцэпцыю кінафестывалю. У мяне была дакладная візія, што ён будзе беларускамоўны (з беларускімі субтытрамі да скандынаўскіх фільмаў), што фільмы павінныя быць свежыя, я сама буду іх адбіраць. Таксама хацелася, каб фестываль прасоўваў пэўныя каштоўнасці, пашыраў далягляд і ўзровень унутранай свабоды беларусаў. Першы фестываль сабраў вельмі добрыя водгукі, і партнёры прапанавалі мне рабіць яго далей.

“Ззянне” я таксама пачынала як адзіночка. Толькі пазней пачала фармаваць каманду. Досведу кіравання ў мяне не было, і я вучылася на ўласных памылках. Я вельмі радая, што “Ззянне” вытрывала як час майго ранняга непрафесіяналізму (калі я пачынала проста на каленцы рабіць так, як уяўляю), так і пераход у 2020 годзе ў онлайн-фармат праз пандэмію, рэвалюцыю, рэпрэсіі. І вось сёлета мы працягваем фестываль у выгнанні.

Мне здаецца, што за восем гадоў ён стаўся адметнаю з’явай у нашай кінаіндустрыі. Бо фестываль – гэта не толькі пра фільмы, але і пра інфраструктуру, пра людзей. Хочацца верыць, што “Ззянне” сталася такою платформаю, што дапамагае кансалідаваць беларускую кінасупольнасць. А таксама трансляваць каштоўнасці салідарнасці, роўнасці ды эмпатыі.
Тэрапеўтычнае кіно пра бацькоў
У 2018 годзе я паступіла ў магістратуру Балтыйскай школы кіно і тэлебачання на рэжысуру і прадзюсаванне дакументальнага кіно. На той момант мая прадзюсарская фільмаграфія ўжо налічвала як мінімум пяць фільмаў. І не было ясна, як і куды мне расці і развівацца ў кіно як жанчыне-самавучцы з беднай сям'і. Я сутыкнулася з сістэмнаю шкляною столлю. Я заўжды мысліла глабальна, а ў Беларусі на той момант не было паспяховых і прызнаных на міжнародным рынку незалежных прадзюсараў.

Я разумела, што не змагу атрымліваць фінансавання для сваіх фільмаў у Беларусі. Каб мець магчымасці для развіцця ў кіно, я пераехала ў Таллін.
Мой дэбютны фільм называецца “Агульная мова”, я здымала яго ў Віцебску, гэта была частка майго студэнцкага задання. Я не хацела здымаць кіно пра сваіх бацькоў, у мяне доўга спрацоўваў механізм пазбягання. Бо гэта было вельмі балюча і траўматычна. Нават не хацела дакранацца да гэтай тэмы. Да моманту, пакуль мой ментар у кінашколе пры ўсіх на групавой працы не сказаў: “Раскажы нам пра сваю сям’ю”. Я пачала распавядаць і заплакала. І ён сказаў: “Ну ўсё, бяры камеру, едзь у Віцебск і здымай сваіх бацькоў”.

Здымаць было складана, трэба было яшчэ выпрасіць, каб бацькі пагадзіліся. І я вельмі ўдзячная ім за гэта, я цаню, што яны гэта зрабілі дзеля мяне. Гэта вельмі смелы ўчынак з іхнага боку, які пайшоў на карысць усталявання раўнавагі ў нашай сям'і.
Мой дэбютны фільм называецца “Агульная мова”, я здымала яго ў Віцебску, гэта была частка майго студэнцкага задання. Я не хацела здымаць кіно пра сваіх бацькоў, у мяне доўга спрацоўваў механізм пазбягання. Бо гэта было вельмі балюча і траўматычна. Нават не хацела дакранацца да гэтай тэмы. Да моманту, пакуль мой ментар у кінашколе пры ўсіх на групавой працы не сказаў: “Раскажы нам пра сваю сям’ю”. Я пачала распавядаць і заплакала. І ён сказаў: “Ну ўсё, бяры камеру, едзь у Віцебск і здымай сваіх бацькоў”.

Здымаць было складана, трэба было яшчэ выпрасіць, каб бацькі пагадзіліся. І я вельмі ўдзячная ім за гэта, я цаню, што яны гэта зрабілі дзеля мяне. Гэта вельмі смелы ўчынак з іхнага боку, які пайшоў на карысць усталявання раўнавагі ў нашай сям'і.
Атрымалася сямейная сацыяльная драма пра тое, як жывуць шматлікія сем’і ў Беларусі, а можа, нават і ў свеце. Як яны пераадольваюць свой траўматычны досвед, баючыся гаварыць, хаваючыся за пэўнымі табу і такім чынам ствараючы яшчэ больш траўмаў.

Безумоўна, гэта і вельмі жаночая гісторыя, бо ў Беларусі шмат у каго з жанчын такі досвед, калі бацька або адсутнічаў у сям’і, або ягоная фігура была недастаткова моцная, адыгрывала негатыўную ролю. Для мяне гэта была спроба спыніць пакаленчыя траўмы, разгадаць іх, як рэбус, і скіраваць сямейную дынаміку ў больш правільнае рэчышча.

Фільм таксама і пра сацыяльны бок, пра тое, што сем’і апынаюцца ў складаных эканамічных умовах. І гэта ўплывае на стасункі, бо асабістае – гэта таксама палітычнае.
Пасля 2020 года стала немагчыма маўчаць
2020 год не стаўся для мяне пераломным у светапоглядным плане, але меў вялікія наступствы для маёй дзейнасці. Стала немагчыма праводзіць “Паўночнага ззяння” ў Беларусі фізічна. І нават проста прыехаць на радзіму я цяпер не магу. Але адначасова стала немагчыма маўчаць.

Я не магу сказаць, што маўчала раней. Але “Паўночнае ззянне” ніколі не было адкрыта палітычнай імпрэзаю. Хаця ў цэлым, я лічу, што абсалютна любы кінафестываль – Berlinale, Канскі, Sundance – гэта палітычная імпрэза. Мы паказвалі скандынаўскія фільмы на рэзанансныя тэмы, і я часта чула пытанне, як мне ўдаецца паказваць такое кіно ў дзяржаўным кінатэатры ў цэнтры Мінску. Аднак у 2020 годзе стала зразумела, што паказаў фільмаў аб правах жанчын, аб праблемах гвалту, пра ЛГБТ-кўір-кам'юніці, пра пытанні дэмакратыі нам ужо не даруюць. Яны не пройдуць ніякага Дзяржрэгістру і ніякай цэнзуры.

Увосень 2020 года фестываль прайшоў яшчэ досыць спакойна. Мы ўсе былі часткаю глабальных працэсаў. Фэст заўжды збіраў яркіх, актыўных, творчых людзей, якіх, вядома ж, закранулі падзеі. Увосень 2020-га нашыя госці часам прыходзілі на фестывальныя дыскусіі, толькі выйшаўшы пасля арышту, як філосафка Вольга Шпарага. А адною з гераінь нашых білбордаў была актывістка Святлана Гатальская, якая падчас кінафэсту акурат была ў зняволенні. Уявіце: Света Гатальская сядзіць у турме, а ў цэнтры Мінску вісяць плакаты "Паўночнага ззяння" з ейнаю выявай!

А ў 2021-м нас як “рассаднік ліберальных думак” заўважылі прадзяржаўныя медыі і тэлеграм-каналы. Гэтыя змены пацягнулі за сабою шмат крызіснага менеджменту. Калі трэба было вырашаць, як надалей праводзіць і пазіцыянаваць фестываль, што рабіць з пытаннямі бяспекі, як камунікаваць з аўдыторыяй, вялікая частка якой раз’ехалася…

У залаты час беларускай культуры, недзе ў 2015–2019 гадах, здавалася, што можна ўсё. І неяк мне на "Ззянні" ўдавалася і праводзіць івэнты супольна з "Беларусьфільмам" ды Акадэміяй мастацтваў, і прывозіць ЛГБТ-кўір-актывістаў ды фільммэйкераў са Скандынавіі ды Балтыі, і паказваць фільмы на тэму супрацьстаяння гвалту з дыскусіямі паміж актывістамі ды псіхолагамі. Але пасля 2020-га стала ясна, што такі пошук агульнай мовы і спроба пераканаць тую частку аўдыторыі, якая паводле дэфолту не на нашым баку, бліжэйшым часам ізноў будуць немагчымыя.
Ці могуць беларусы абраць прэзідэнтку?
Ці могуць беларусы абраць прэзідэнтку?
Падзеі 2020 года былі для мяне натхняльныя ў тым сэнсе, што хацелася дзеяць, дапамагаць, была вельмі моцная ўнутраная рэакцыя.

Самае вялікае ўражанне, якое ў мяне выклікалі пратэсты-2020, – што падставаю для ўздыму нацыянальнай свядомасці сталіся беларускія жанчыны. Якія на чале са Святланаю Ціханоўскаю выйшлі супраць гвалту і за змены. Гэта было для мяне супернатхняльна. І я тады задавалася пытаннем: ці бачаць беларусы ў гэтым жаночым трыа Святлана – Маша – Вераніка тое, што бачу я? Ці маглі б беларусы прагаласаваць за прэзідэнтку, калі б яна выйшла не замест свайго мужа, а сама ад сябе?
Святлана мяне ўразіла як жанчына з моцным пачуццём адказнасці перад беларусамі, якія ёй паверылі. Нязломная, адчайная, яна сталася каталізатарам для больш пэўнай фармулёўкі і маёй уласнай пазіцыі. У гэтым жаночым руху я бачыла шмат надзеі і перспектываў на будучыню, якія свядома ці падсвядома вялі Беларусь у іншым кірунку – у бок раўнапраўя, павагі і свабоды.

І, вядома, узрушала вялікая колькасць людзей на вуліцах. Памятаю гэтыя фенаменальныя здымкі, якія выклікалі адчуванне, што people have the power, як спявала Пэці Сміт, што ў людзей ёсць энергія, сіла, каб кіраваць сваім лёсам.

Усе працэсы адбываюцца з уздымамі і спадамі. І эйфарыя змяняецца расчараваннем, злосцю, крыўдаю, гневам. Якія таксама становяцца рухавіком і прымушаюць не спыняцца і нешта рабіць.
Дыктатура – крайняя ступень патрыярхату
У палітыцы і культуры мяне заўжды цікавяць тэмы фемінізму, гендарнай роўнасці, правоў жанчын. Для мяне яны важныя, бо я жанчына і з дзяцінства сутыкалася са стэрэатыпамі, знявагаю на глебе полу, няпрошанай увагай, няпрошанымі парадамі і нават рознага кшталту аб'юзам.

Мая мама, напрыклад, лічыла, што матэматыка і ўсякія тэхнічныя рэчы – выключна для хлопчыкаў, таму камп'ютар першаму набылі майму брату, хоць ён маладзейшы за мяне. Або тата вучыў кіраваць машынаю толькі брата, бо навошта гэта жанчыне.

Мне было крыўдна, я хацела камп'ютар і кіраваць машынай. І пачала задумвацца пра гэтую несправядлівасць.

Калі надзяваеш феміністычную оптыку, то потым ужо “разбачыць” пэўныя рэчы немагчыма. Не толькі кіно – мужчынская сфера, але і ўсім светам кіруюць белыя мужчыны. І калі ты гэта ўсведамляеш, то разумееш, што магла б мець зусім іншы ўзровень дасягненняў і даходаў, калі б не нарадзілася жанчынай у экстрэмальна патрыярхальнай краіне. Бо я лічу, што дыктатура – гэта крайняя ступень патрыярхату.

Дастаткова ўспомніць усе гэтыя выказванні Лукашэнкі ды Ярмошынай пра боршч і Канстытуцыю не пад жанчыну.

Жанчыны сутыкаюцца са свядомай ці падсвядомаю дыскрымінацыяй штодня на розных узроўнях. І не абавязкова балатавацца ў прэзідэнткі, каб адчуць, як працуе патрыярхат. Калі жанчына паводле нейкіх стандартаў прыгожая, молада выглядае, гэта можа стаць для яе праблемаю. Ты атрымліваеш шмат няпрошанай увагі, аб'ектывацыі, людзі часта маюць тэндэнцыю не ўспрымаць цябе дастаткова сур’ёзна. Я з гэтым усім сутыкалася і ў Беларусі, і як прадзюсарка з Усходняй Еўропы – у свеце.
Вядома, у пэўны момант нарошчваеш тоўстую скуру, навучаешся механізмам самаабароны і пачынаеш сябе адстойваць. Але гэта не значыць, што фемінізм перамог. І адзінкавыя прыклады жанчын, якія прарваліся на больш высокі ўзровень, таксама не сведчаць, што ў нас раўнапраўе. Самае складанае для жанчыны ў патрыярхальным грамадстве – тое, што ты ніколі не можаш перагуляць патрыярхату. Жанчыны вядуць адну і тую ж барацьбу за свае правы ўжо шмат стагоддзяў з уздымамі і спадамі. Хачу верыць, што цяпер мы ў стане ўздыму. Але гэта не значыць, што раўнапраўе і common sense запанавалі.
Вядома, у пэўны момант нарошчваеш тоўстую скуру, навучаешся механізмам самаабароны і пачынаеш сябе адстойваць. Але гэта не значыць, што фемінізм перамог. І адзінкавыя прыклады жанчын, якія прарваліся на больш высокі ўзровень, таксама не сведчаць, што ў нас раўнапраўе. Самае складанае для жанчыны ў патрыярхальным грамадстве – тое, што ты ніколі не можаш перагуляць патрыярхату. Жанчыны вядуць адну і тую ж барацьбу за свае правы ўжо шмат стагоддзяў з уздымамі і спадамі. Хачу верыць, што цяпер мы ў стане ўздыму. Але гэта не значыць, што раўнапраўе і common sense запанавалі.
Людзі часта маюць няправільнае ўяўленне пра фемінізм і не хочуць разбірацца, што гэта значыць. Лічаць, што гэта штосьці, звязанае з нянавісцю да мужчынаў. Насамрэч фемінізм – пра базавыя каштоўнасці, пра раўнапраўе людзей рознага гендару і сексуальнай арыентацыі.

У маім разуменні гэта абсалютна гуманістычны падыход да чалавека.
Кіно ў выгнанні – беспрэцэдэнтны чэлендж
Цяпер я рэжысую свой першы вялікі дакументальны фільм. Пра які, на жаль, з мэтаў бяспекі не магу пакуль распавядаць шмат. Але ён звязаны з тэмаю беларускай рэвалюцыі 2020 года і з роляю жанчын у ёй. Працую над ім ужо два гады з прафесійнаю камандаю прадзюсараў з некалькіх краінаў – Эстоніі, Францыі, Амерыкі. Мы супрацоўнічаем з буйнымі міжнароднымі кампаніямі наконт дыстрыбуцыі гэтага фільму. Увесь мой васьмігадовы досвед у кіно атрымаў увасабленне ў гэтым фільме – і як для рэжысёркі, і як для прадзюсаркі.

Ці магчымае беларускае кіно не ў Беларусі? Магчымае. Але я лічу, што гэта фенаменальная з’ява – беларускае кіно ў выгнанні. Мы акурат нядаўна размаўлялі з рэжысёрам Лёшам Палуянам пра тое, што нават украінцы, якія перажываюць цяпер жудасны досвед і пакутуюць ад расійскай агрэсіі, могуць паехаць дадому і здымаць там кіно, хоць гэта і небяспечна. Шмат якія ўкраінскія фільммэйкеры засталіся ва Украіне і працуюць там над сваймі фільмамі. Беларусы не могуць паехаць у Беларусь і здымаць там кіно – ігравое, дакументальнае, любое – проста таму, што гэта, хутчэй за ўсё, скончыцца для іх зняволеннем.

І ў мяне ўзнікае пытанне: якая сітуацыя горшая?

Беларускае кіно ніколі не было моцна развітаю часткаю беларускай культуры. Але тое, што адбываецца цяпер, – абсалютна беспрэцэдэнтны чэлендж. Немагчымасць рабіць кіно на радзіме для мяне вельмі пакутлівая і рве душу кожны дзень.

Думаю, цяпер час пэўнага пераасэнсавання, рэфлексіі. Мне гэты час дапамагаюць перажываць духоўныя практыкі – медытацыя, аштанга-ёга, чытанне, камунікацыя з дарагімі людзьмі і, вядома, дзейнасць. У самых складаных абставінах павінен заставацца сэнс, і каб падтрымліваць яго ў сабе, трэба дзеяць.

Мне дапамагае і праца над фільмам, і праца над фестывалем. Складана ўявіць, чым скончыцца гэта ўсё для Беларусі. Але надзея заўжды ёсць. Важна не замаўкаць, не спыняцца. Падтрымліваць нутраную матывацыю. Тлумачыць беларускі кантэкст замежнай аўдыторыі. І працягваць моваю мастацтва гаварыць пра тое, што хвалюе.
Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты