« Мы дасюль у працэсе трансфармацыі, запушчаным у 2020 годзе »
Цімафеева
Юлія

Юлія Цімафеева

«Мы дасюль у працэсе трансфармацыі, запушчаным у 2020 годзе»
Юлія Цімафеева – знаная ў Беларусі ды за мяжою паэтка і перакладчыца. Яна будуе масты паміж людзьмі і культурамі: дае магчымасць беларусам адкрыць для сябе сусветную літаратуру на роднай мове, па-беларуску, а замежным чытачам – адкрыць для сябе Беларусь. Мы паразмаўлялі з ёю пра значэнне 2020 года, развіццё насуперак сістэме, страхі і надзеі, а таксама пра ролю творчай асобы ў цяперашнім гістарычным моманце.
Юлія Цімафеева – знаная ў Беларусі ды за мяжою паэтка і перакладчыца. Яна будуе масты паміж людзьмі і культурамі: дае магчымасць беларусам адкрыць для сябе сусветную літаратуру на роднай мове, па-беларуску, а замежным чытачам – адкрыць для сябе Беларусь. Мы паразмаўлялі з ёю пра значэнне 2020 года, развіццё насуперак сістэме, страхі і надзеі, а таксама пра ролю творчай асобы ў цяперашнім гістарычным моманце.
Мову я ўспрымаю як глебу, з якой вырастаюць вершы
Тое, адкуль мы прыйшлі, заўжды мае значэнне. Як першыя гадавыя колы на камлі дрэва, яно назаўжды застаецца глыбока ўнутры. Нябачнае іншым, яно вызначае нашае бачанне свету і сябе ў ім.

Я нарадзілася ў вёсцы на Брагіншчыне, недалёка ад ЧАЭС. Памятаю, як на выходныя мы з бацькамі прыехалі да дзядулі ў госці. А 27 красавіка ён праводзіў нас дахаты – на наступны дзень пасля аварыі. У траўні і дзядулю, і нашую сям’ю эвакуявалі.

Для гарадскога чалавека жыццё ў сельскай мясцовасці можа падавацца чымсьці рамантычным – прырода, раздолле, лясы і лугі. Але для вяскоўцаў яно поўнае цяжкай працы ад світанку да захаду сонца, адпачываць на прыродзе, замілоўвацца ёю было не прынята. Усё гэта паўплывала на мяне і на тое, пра што я пішу. Вобразы, звязаныя з зямлёю, маёй стыхіяй, – адныя з самых важных. Ды і паэзію, творчасць, мову я ўспрымаю як глебу, з якой вырастаюць вершы.

Чытаць я пачала даволі рана, гадоў з пяці, і была вельмі цікаўным дзіцём. Я хацела стаць мастачкай, але ніякіх умоваў для гэтага ў нашай вёсцы не было. Гульня са словам бачылася мне лягчэйшым шляхам. Гадоў у восем я пачала складаць вершы, яшчэ зусім дзіцячыя, а з 11 да 17 гадоў пісала пра непадзеленае юначае каханне і пра законы сусвету. Вершы былі збольшага па-расійску, а вось нешматлікія беларускамоўныя вершы я прысвячала роднаму краю.
Як і ў большасці вясковых школаў, выкладанне ў мяне было па-беларуску. У маёй сям’і і ў школе мы размаўлялі на трасянцы, дзядуля гаварыў на сваім дыялекце, суседзі, перасяленцы з Хойніччыны, – на сваім, мясцовыя карысталіся тутэйшаю гаворкаю. У пачатку 1990-х мы глядзелі беларускамоўнае тэлебачанне, чыталі кнігі, таму беларуская мова была для мяне цалкам натуральнай. Але быў у мяне і пераход на расійскую мову: пасля заканчэння базавай школы я паступіла ў Гомельскі абласны ліцэй, дзе ўсё навучанне вялося на расійскай. Я пачала вельмі чыста (наколькі гэта магчыма ў Беларусі) размаўляць на “великом и могучем”, ніхто не верыў, што я з вёскі. Але затое менавіта ліцэйскія выкладчыцы адкрылі мне, наколькі свабоднаю можа быць паэзія ў цэлым і беларуская паэзія ў прыватнасці. Дзякуючы ім у ліцэйскім альманаху выйшлі мае першыя смешныя вершы і апавяданні на абедзвюх мовах.

Пасля Лінгвістычнага ўніверсітэту я паехала па размеркаванні ў Жлобін. Праца ў мясцовай школе была для мяне даволі траўматычным досведам: не таму, што маім вучням з рабочага раёну не была патрэбная англійская мова, і не таму, што ў мяне, 23-гадовай класнай кіраўніцы бацькі пыталіся, як выхоўваць падлеткаў, некаторыя з якіх стаялі на ўліку ў міліцыі. Я любіла і шкадавала “сваіх дзяцей”. Але сама школьная сістэма пабудаваная так, каб падмінаць пад сябе занадта эмпатычных настаўніц-энтузіястак нягнуткімі і таму часта невыканальнымі планамі, папяроваю цяганінай, а дзяцей – састарэлымі методыкамі і крывадушнасцю. Вядома, так не паўсюль было і ёсць, але, баюся, у немалой колькасці дзяржаўных школаў.
Любы праект пачынаецца з мары
З 2006 года я пачала працаваць у незалежным выданні, і з таго часу беларуская мова ўсё больш пачала ўваходзіць у маё штодзённае жыццё. У тым жа годзе я паступіла ў Беларускі калегіум на аддзяленне літаратуры і філасофіі, дзе трапіла ў беларускамоўны асяродак: наш кіраўнік Валянцін Акудовіч і большасць маіх аднакурснікаў гаварылі па-беларуску. Калегіум стаўся для мяне сапраўдным адкрыццём, вельмі важным этапам майго жыцця.

Падчас навучання мы рыхтавалі выданне часопісу “Паміж”, які традыцыйна выдавалі студэнткі і студэнты Калегіуму, тады ж вырашылі стварыць штосьці сваё – часопіс, прысвечаны перакладам сусветнай літаратуры на беларускую мову, наш “ПрайдзіСвет”. На той момант існавала толькі адно выданне такога кшталту – “Всемирная литература”, але ў ім друкаваліся пераклады на расійскую мову. Нас гэта не задавальняла.
Мы аб’ядналіся і стварылі каманду, у якую ўвайшлі навучэнкі Калегіуму і наведніцы перакладчыцкай майстэрні пад кіраўніцтвам Андрэя Хадановіча.

Цягам некалькіх гадоў у нас было шмат энергіі ды запалу: рыхтавалі безразмерныя тэматычныя нумары, пісалі біяграфіі пісьменнікаў на беларускай мове, уручалі прэмію часопісу “ПрайдзіСвет” за найлепшыя пераклады, ладзілі офлайн-імпрэзы і прэзентацыі, разам з Саюзам беларускіх пісьменнікаў выдавалі кніжную серыю сусветнай класікі па-беларуску.

Праз нейкі час, як здараецца ў рок-гуртах, мы заняліся “сольнымі кар’ерамі”: выдалі ўласныя кнігі. Працу часопісу паставілі на паўзу, выпусціўшы ў 2018 годзе апошні нумар, прысвечаны літаратуры ЛГБТК у Беларусі і свеце.

Але ўжо ў 2020 годзе на хвалі стомы ад каронавіруснага застою і яшчэ да вядомых палітычных падзеяў мы адчулі патрэбу штосьці такое замуціць. Гэтак мы распачалі відэапраект “Лета з “ПрайдзіСветам”. Выйшла два дзясяткі выпускаў: лекцыі, гутаркі, чытанні вершаў. Джэйн Остэн і Ўолт Ўітмэн, Геарг Гайм і Джэймз Джойс, Стывэн Крэйн, Каміль Бачыньскі, Фэрнанду Пэсоа і нават акадская жрыца Энхэдуана натхнялі нас тым незабыўным летам 2020-га.
Мы аб’ядналіся і стварылі каманду, у якую ўвайшлі навучэнкі Калегіуму і наведніцы перакладчыцкай майстэрні пад кіраўніцтвам Андрэя Хадановіча.

Цягам некалькіх гадоў у нас было шмат энергіі ды запалу: рыхтавалі безразмерныя тэматычныя нумары, пісалі біяграфіі пісьменнікаў на беларускай мове, уручалі прэмію часопісу “ПрайдзіСвет” за найлепшыя пераклады, ладзілі офлайн-імпрэзы і прэзентацыі, разам з Саюзам беларускіх пісьменнікаў выдавалі кніжную серыю сусветнай класікі па-беларуску.

Праз нейкі час, як здараецца ў рок-гуртах, мы заняліся “сольнымі кар’ерамі”: выдалі ўласныя кнігі. Працу часопісу паставілі на паўзу, выпусціўшы ў 2018 годзе апошні нумар, прысвечаны літаратуры ЛГБТК у Беларусі і свеце.

Але ўжо ў 2020 годзе на хвалі стомы ад каронавіруснага застою і яшчэ да вядомых палітычных падзеяў мы адчулі патрэбу штосьці такое замуціць. Гэтак мы распачалі відэапраект “Лета з “ПрайдзіСветам”. Выйшла два дзясяткі выпускаў: лекцыі, гутаркі, чытанні вершаў. Джэйн Остэн і Ўолт Ўітмэн, Геарг Гайм і Джэймз Джойс, Стывэн Крэйн, Каміль Бачыньскі, Фэрнанду Пэсоа і нават акадская жрыца Энхэдуана натхнялі нас тым незабыўным летам 2020-га.
Дзякуючы нашай супольнай дзейнасці адбыўся і 2020 год
Я думаю, недзе з 2011–2012 года дзяржава вырашыла, што [незалежная] беларуская культура і літаратура не ўяўляюць для яе ніякай пагрозы. Росквіт незалежнай беларускай культуры – з’яўляліся незалежныя кнігарні, выдавецтвы, адкрываліся выставы, культурніцкія прасторы, галерэі – цягнуўся недзе да 2019–2020 гадоў. Людзі мастацтва і культуры маглі сустракацца разам на цэлым шэрагу пляцовак, прэзентаваць свае творы, абменьвацца думкамі, ідэямі. На гэтых пляцоўках цэнзуры не існавала. Хаця ўсе мы цудоўна разумелі, у якой краіне жывём.

У тыя часы хтосьці разважаў пра лібералізацыю, але я ніколі ў яе не верыла, для мяне гэта быў відавочны падман. Я памятаю жорсткі разгон дэманстрацыі 25 сакавіка 2017 года. Гэта быў момант пэўнага ацверазення: дракон дзяржаўнага апарату, на спіне якога мы так вольна будавалі сваю культуру, толькі прыкідваўся, што спіць.

Магчыма, мы памыляліся ў чымсьці, але памылялася і дзяржава. Мы заўсёды працавалі на будучыя змены, на доўгатэрміновую перспектыву. За гэты час паспелі стварыцца асяродкі і пляцоўкі, дзе людзі сутыкаліся з беларускімі мастацтвам, музыкаю, літаратурай і культураю наагул, маглі абменьвацца ідэямі, вучыцца адно ў аднаго, а таксама вывучаць беларускую мову. Узнікалі новыя выдавецтвы і працягвалі актыўную працу старыя, працавалі кнігарні, запачаткоўваліся адукацыйныя праекты. У тым ліку дзякуючы нашай агульнай дзейнасці людзі ўсвядомілі сваю нацыянальную ідэнтычнасць, і ўздым 2020 года стаўся магчымы.
Самацэнзура разбурае асобу
Я сама не хацела б працаваць ні ў якіх дзяржаўных інстытуцыях. Апошняе маё беспасярэдняе сутыкненне з імі адбылося падчас навучання ў магістратуры філфаку.

Я была студэнткай, але ўсё роўна адчувала інтэлектуальную задуху, хоць там працавалі добрыя разумныя людзі, апантаныя сваімі прадметамі, з імі было пра што пагаварыць і чаму ў іх павучыцца. Мяне здзіўляла, калі студэнткі, на 10 гадоў маладзейшыя за мяне, не задавалі ніякіх пытанняў падчас заняткаў. Падавалася, ім было папросту нецікава. Пасля працы ў недзяржаўным сектары, нашых прайдзісвецкіх размоваў, гутарак падчас розных імпрэзаў я ведала, што такое, калі ў людзей гараць вочы.

Я з павагаю стаўлюся да тых, хто спрабуе ісці ў тыя цёмныя куты, дзе мала надзеі на змены і развіццё. У Мінску хапала розных альтэрнатыўных пляцовак, але, прыкладам, у нейкім раённым цэнтры сітуацыя зусім іншая. На супрацу з чыноўнікамі ў такім выпадку, вядома, можна пайсці, але зноў жа – да пэўнай мяжы, важна не здрадзіць сабе, не страціць самапавагі.
Шчырыя, добрыя, разумныя людзі працуюць у жорсткай карумпаванай сістэме, верачы, што змогуць яе змяніць ці прынамсі дапамагчы іншым. Але сістэма харчуецца імі, з’ядаючы іхнае нутро або выплёўваючы, калі раскусіць не ўдаецца.

Я разумею, чаму людзі цэнзуруюць сябе. Але самацэнзура кепская не толькі для культуры, але і для канкрэтнага чалавека – яна разбурае. У пэўны момант ты проста перастаеш быць той, кім ты была дасюль. Хоць у цяперашніх беларускіх умовах самацэнзура непазбежная.
Мы баяліся агучваць свае страхі. І таксама агучваць сваю надзею
У траўні 2020-га, калі пачаліся затрыманні, стала зразумела, што штосьці насоўваецца. Я адчувала яго скураю, на ўзроўні інтуіцыі. У канцы траўня я напісала верш “Камень страху”: пра страх, які перадаецца ад пакалення да пакалення, і цяпер нашая чарга яго несці ды вырашаць, што з ім рабіць. Далейшыя падзеі паказалі, што той верш выявіўся прарочым.

Калі ў ліпені 2020-га мы з Альгердам [Бахарэвічам. – Заўвага рэд.] прыйшлі на сустрэчу са Святланаю Ціханоўскай у Парк дружбы народаў, то пабачылі, колькі там людзей і як яны змяніліся, як гараць іхныя вочы. Беларусы прачнуліся. Гэта было сапраўднае адкрыццё і ўзрушэнне. Памятаю, як мы стаялі ў натоўпе, і дужыя мужчыны побач, магчыма, заводскія рабочыя, якіх я наўрад ці западозрыла б у сімпатыях да ідэяў фемінізму ці да жанчыны-палітыка, крычалі ўва ўсю моц “Света! Света!”.

8 жніўня мы паехалі з сябрамі на Мінскае мора. Быў цёплы дзень, людзі купаліся. Мы ляжалі на беразе і разважалі пра тое, што з намі адбываецца. Мы баяліся агучваць свае страхі, але таксама баяліся агучваць і свае надзеі. Колькі разоў да таго пратэсты задушвалі, мы не хацелі расчаравацца зноў.
Я перакананая, што нам трэба працягваць дзеяць, дзяўбці і дзяўбці
15 жніўня людзі збіраліся на “Пушкінскай”, на пахаванне Аляксандра Тарайкоўскага. 16-га мы былі каля стэлы. Калі мы пабачылі тую неймаверную колькасць дэманстрантаў на вуліцах Мінску, колькі людзей выйшла ў іншых гарадах, мы паверылі, што змены магчымыя. Памятаю, у тую нядзелю не было ніякай міліцыі, што выглядала дзіўна. Горад быў наш. Быццам бацькі з’ехалі на лецішча, і падлеткі могуць рабіць што хочуць.

Гэта быў стан эйфарыі, які пасля змяніўся расчараваннем – некалькі месяцаў нас гайдала на эмацыйных арэлях. Найбольш высока падкідвала ў нядзелі, найбольш нізка апускала дзесьці ў сярэдзіне тыдня.

Мы ўвесь час абмяркоўвалі, ці мусім мы як аўтары штосьці казаць. Я лічыла, што мы мусім быць на вуліцы з усімі, сваімі целамі прысутнічаць на пратэстах. Мы мусім далучыцца да гэтай плыні, у гэтым нашая роля. Тое быў час не для рэфлексіяў: падзеі змяняліся занадта хутка, іх эмацыйная насычанасць зашкальвала. Гадзіннік гісторыі неймаверна паскорыўся.

Але поўнага расчаравання пасля я не адчула. Як чалавек зацяты, я перакананая, што нам трэба працягваць дзеяць, дзяўбці і дзяўбці. Мы дасюль у працэсе трансфармацыі, запушчаным у 2020 годзе, а можа, і раней – маленькімі культурніцкімі і грамадскімі ініцыятывамі, сацыяльнымі праектамі, пазней знішчанымі дзяржаваю.

Гадзіннік нашай гісторыі працягвае ісці, працэс не спыніўся. Мы яшчэ не дайшлі да канчатковага пункту. Але вяртанне назад ужо немагчымае, асабліва цяпер, пасля пачатку вайны.
Лісты палітвязням сталіся вельмі важнаю часткаю майго жыцця
Мы з Альгердам з’ехалі з Беларусі ў канцы лістапада 2020-га. Я не вельмі хацела пакідаць Беларусі. Я і цяпер хачу вярнуцца, калі гэта станецца магчымым.

Мы думалі, што з’едзем на паўгода на літаратурную рэзідэнцыю, але ў траўні 2021-га, калі яе час канчаўся, улады Беларусі пасадзілі самалёт з Раманам Пратасевічам, зладзілі жорсткую зачыстку незалежных медыяў, кінулі за краты дзясяткі журналістаў. Колькасць палітычных вязняў толькі расла, і было ясна, што сітуацыя не палепшыцца, а рэпрэсіі не спыняцца.

Спачатку я адчувала вялікую віну за тое, што мы з’ехалі. Цягам першага месяца ў рэзідэнцыі ў аўстрыйскім Грацы я брала ўдзел у розных онлайн-імпрэзах і проста не магла стрымаць слёзаў. Чатыры імпрэзы за тыдзень – і на кожнай я плакала.

Але я разумела, што тут мы можам зрабіць больш. Мы як публічныя асобы мусім выкарыстоўваць свой голас, калі маем магчымасць гаварыць свабодна.

Тут жа, у Грацы, я працягнула працу над сваёй кнігаю, пачатай яшчэ ў Мінску. Тады, у кастрычніку 2020-га, я апісвала тое, што з намі адбывалася, на просьбу шведскага выдаўца. Кніга “Dagar i Belarus” выйшла ў Стакгольме пасля нашага ад’езду. Але яна расказвае толькі пра адзін месяц беларускіх пратэстаў, а мне хацелася апісаць і жнівень. І што было потым. “Мінскі дзённік”, як я назвала гэтую кнігу, пісаўся па-англійску. Чужая мова дапамагла мне дыстанцыявацца ад тых падзеяў, беспасярэдняй удзельніцай якіх я была.

На гэты момант “Мінскі дзённік” перакладзены на шведскую, нямецкую, нідэрландскую і літоўскую мовы. Таксама ў адрэдагаваным выглядзе ён стане часткаю маёй амерыканскай кнігі “Motherfield”, чакаю яе выхаду ў кастрычніку.
Мы з Альгердам з’ехалі з Беларусі ў канцы лістапада 2020-га. Я не вельмі хацела пакідаць Беларусі. Я і цяпер хачу вярнуцца, калі гэта станецца магчымым.

Мы думалі, што з’едзем на паўгода на літаратурную рэзідэнцыю, але ў траўні 2021-га, калі яе час канчаўся, улады Беларусі пасадзілі самалёт з Раманам Пратасевічам, зладзілі жорсткую зачыстку незалежных медыяў, кінулі за краты дзясяткі журналістаў. Колькасць палітычных вязняў толькі расла, і было ясна, што сітуацыя не палепшыцца, а рэпрэсіі не спыняцца.
Спачатку я адчувала вялікую віну за тое, што мы з’ехалі. Цягам першага месяца ў рэзідэнцыі ў аўстрыйскім Грацы я брала ўдзел у розных онлайн-імпрэзах і проста не магла стрымаць слёзаў. Чатыры імпрэзы за тыдзень – і на кожнай я плакала.

Але я разумела, што тут мы можам зрабіць больш. Мы як публічныя асобы мусім выкарыстоўваць свой голас, калі маем магчымасць гаварыць свабодна.

Тут жа, у Грацы, я працягнула працу над сваёй кнігаю, пачатай яшчэ ў Мінску. Тады, у кастрычніку 2020-га, я апісвала тое, што з намі адбывалася, на просьбу шведскага выдаўца. Кніга “Dagar i Belarus” выйшла ў Стакгольме пасля нашага ад’езду. Але яна расказвае толькі пра адзін месяц беларускіх пратэстаў, а мне хацелася апісаць і жнівень. І што было потым. “Мінскі дзённік”, як я назвала гэтую кнігу, пісаўся па-англійску. Чужая мова дапамагла мне дыстанцыявацца ад тых падзеяў, беспасярэдняй удзельніцай якіх я была.

На гэты момант “Мінскі дзённік” перакладзены на шведскую, нямецкую, нідэрландскую і літоўскую мовы. Таксама ў адрэдагаваным выглядзе ён стане часткаю маёй амерыканскай кнігі “Motherfield”, чакаю яе выхаду ў кастрычніку.
2 жніўня 2021 года мой брат Пётр Марчанка, ягоная жонка Юлія, а таксама іхныя сябры з гурта “Irdorath” былі арыштаваныя на лецішчы каля Мінску, дзе святкавалі дзень нараджэння лідаркі гурта Надзеі Калач. Гэта ўсё было знятае на відэа сілавікамі як нейкі баявік. У людзей, што гэта здымалі і мантавалі, пэўна, былі нейкія незрэалізаваныя рэжысёрскія амбіцыі.

Большасць затрыманых была пакараная адміністратыўнымі штрафамі, а пяцярых асобаў, якія гралі або прысутнічалі на нядзельных маршах, адправілі ў калоніі.

Гэта сапраўднае гора для сям’і, калі твае родныя людзі трапляюць за краты. Мой брат маладзейшы за мяне на дзесяць гадоў, ён рос на маіх вачах, я няньчыла яго, карміла з бутэлечкі, калі той быў немаўлём, вучыла чытаць. Гэта балюча, мы іх усіх вельмі чакаем на волі.

Пісаць лісты беларускім палітвязням я пачала яшчэ ўвесну 2021 года. Спачатку я пісала незнаёмым або аддалена знаёмым мне людзям, дасылала з Аўстрыі паштоўкі на дні нараджэння. Пасля я адкрыла для сябе сэрвіс Письмо.бел. Але некаторы час я нават была апантаная жывымі паштоўкамі: у якой бы краіне ні была, я купляла пачкамі і дасылала палітзняволеным. Ведаю, што некаторыя з іх даходзілі. Нават у Аўстрыю мне прыляталі адказы ад незнаёмцаў з СІЗА і калоніяў.

Гэтаю вясной у Грацы разам з арганізацыяй “Kulturvermittlung Steiermark”, што нас прымае, мы ажыццявілі праект “Liebe unbekannte Freundin”, літаральна “Дарагая невядомая сяброўка”, у межах якога аўстрыйскія (і не толькі) жанчыны пісалі лісты беларускім жанчынам-палітзняволеным. На той момант іх было каля 140, і для кожнай мы знайшлі адрасантку.

Мы з Альгердам перакладалі гэтыя шчырыя і светлыя пісьмы, бо, вядома, у беларускія турмы лісты па-нямецку не прапускаюць. На жаль, я не ведаю, ці атрымалі нашыя дзяўчаты і жанчыны тыя пасланні. Вельмі хачу верыць, што хоць некалькі з іх дайшлі.
Ці можна казаць пра калектыўную адказнасць беларусаў у вайне, калі так шмат людзей цяпер за кратамі?
Вайна – гэта настолькі жахліва, што я нават не ведаю, якімі словамі можна пра яе гаварыць. Вайны проста не мусіць быць. Гэта катастрафічна страшна, што для мяне невымоўна.

На жаль, у людзей за мяжою няма разумення, што адбывалася ў Беларусі ў 2020 годзе і што адбываецца цяпер, што большасць беларусаў не падтрымлівае вайны, што Беларусь пад падвойнай акупацыяй. Як мы да канца не можам зразумець, як гэта – быць пад бомбамі, так і людзі, якія не жылі ў Беларусі, не могуць зразумець, што такое жыць пад уладаю Лукашэнкі, асабліва цяпер. Нашая роля цяпер заключаецца і ў тым, каб тлумачыць усё гэта, тлумачыць, што Беларусь і беларусы – гэта не тое самае, што Лукашэнка. Я стараюся рабіць для гэтага што магу.

Ці можна казаць пра калектыўную адказнасць беларусаў у гэтай вайне, калі так шмат людзей цяпер за кратамі? Ці вінаватыя мой брат і ягоная жонка, якія цяпер у калоніі, што Лукашэнка ва ўладзе? Або 18-гадовыя хлопцы і дзяўчаты, якія нарадзіліся ўжо пасля распаду СССР, Лукашэнку не выбіралі, але якіх кінулі за краты?
Рабіць тое, што мы можам, там, дзе мы ёсць, такімі, якія мы ёсць
Галоўнымі і самымі запатрабаванымі жанрамі літаратуры ў Беларусі ў 2020 годзе былі дзённікавыя запісы і паэзія. Яны паказвалі чалавека ў гушчы падзеяў, на вастрыні моманту.

У беларусаў доўгі час было не прынята расказваць свае персанальныя гісторыі, гісторыі сваёй сям’і. Я параўноўваю з тою колькасцю (аўта)біяграфічных кніг, якія існуюць у краінах на захад ад нас ці ў той ж Украіне. Гэта было папросту небяспечна: нейкі факт з твайго мінулага ці мінулага тваіх родных мог паставіць пад пытанне тваю свабоду, а часта і жыццё. У нас ёсць падручнікі па гісторыі, напісаныя з пункту гледжання ідэалогіі. Але што перажывала пэўная асоба ў гэтых жорсткіх жорнах? Кніг пра гэта мізэрная колькасць.

Я прасіла ўсіх сваіх сяброў і знаёмых, якія заставаліся ў Беларусі, калі я з’ехала, весці дзённікі, апісваць усё, захоўваць сведчанні. Думаю, мы самі не да канца разумеем, у якім гістарычным моманце мы цяпер і наколькі важнымі для выбудоўвання сваёй ідэнтычнасці ды ўласнай персанальнай гісторыі могуць быць гэтыя тэксты.

Што датычыць паэзіі, то гэта вельмі гнуткі жанр. Магчыма, паэтычныя творы, напісаныя проста цяпер, “па гарачых слядах”, забудуцца, але сёння я бачу, што ў іх існуе вялікая патрэба. Вершы пішуцца за кратамі. Зняволеным аўтарам яны даюць эмацыйную разрадку, надзею, магчымасць выплюхнуць эмоцыі. У турмах таксама чытаюць шмат паэзіі, перапісваюць яе, дасылаюць вершы на волю.

І калі пачалася вайна ва Украіне, гэтыя два жанры сталі гэткімі ж важнымі і для ўкраінцаў.

Асэнсаванне і пераасэнсаванне падзеяў у мастацкай прозе будзе магчымым пазней. Цяперашні перыяд яшчэ доўжыцца, ён не мае развязкі, а мы – у самай гушчыні, мы не ведаем, чым скончыцца гэты страшны тэкст.

Толькі падзеі апошніх гадоў паказваюць, што літаратура запатрабаваная і на вайне, і ў турме. І для захавання гэтага досведу, і для асэнсавання. А таксама дапамагае папросту не звар’яцець.

Усё, што з намі адбываецца, кепскае ці добрае, змяняе нас і фармуе. Падзеі 2020 года многім расплюшчылі вочы, зрабілі нас такімі, якія мы цяпер. І сёння мы мусім рабіць тое, што мы можам, там, дзе мы ёсць, такімі, якія мы ёсць. А далей – што будзе, тое будзе.

Я напісала верш, які называецца “Аўтапартрэт у выглядзе костачкі авакада”. Адзін з найлепшых спосабаў вырасціць дрэўца авакада – у вадзе. Ставіш у шклянку костачку, і яна выпускае корань. Так я сябе і адчуваю: мой корань працягвае расці, развівацца, неяк жыць, але гэта рост у вадзе. Якою будзе зямля, і ці будзе яна наагул, я не ведаю.

Я хачу вярнуцца ў Беларусь, мець там свой дом. Мы з Альгердам прывыклі да вандроўнага ладу жыцця. Але я хацела б, каб мой дом стаяў у Беларусі.
Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты