Мікалай Стонька

«Многія з тых, хто выйшаў на вуліцы, нават не ўяўлялі, колькі каштуе перамога»

Тэкст: Марына Весялуха
Фота: Ягор Войнаў

Мікалай Стонька – актор. Выпускнік Акадэміі мастацтваў, працаваў у Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі. У лістападзе 2020 года звольніўся і запісаў вядомае відэа “Я выходжу”. Жыве ў Варшаве. Тут навучаецца ў кінашколе, як валанцёр вядзе заняткі па акторскім майстэрстве для беларускіх дзяцей. Агучыў новую кнігу Ганны Янкуты пра ката Шпрота. Выканаў ролю амапаўца ў анталогіі кароткаметражак MIENSK 2020. Марыць, каб колькасць удалых творчых праектаў, зрэалізаваных у Варшаве, няўхільна расла.

Самым першым ганарарам сталася пуцёўка ў «Зубраня»

Разуменне будучай прафесіі пагрукалася да мяне яшчэ ў школе, калі я быў у 7-м класе. Настаўніца беларускай мовы і літаратуры шукала, каго можна накіраваць на конкурс чытальнікаў, і прапанавала мне як праверку выразна прачытаць верш. Я прачытаў яго на той настрой, які тады меў. Ёй спадабалася, я паступова стаў вучыць вершы на памяць, браць удзел у конкурсах чытальнікаў – у школе, у раёне. Займаў прызавыя месцы. Дарэчы, самым першым значным прызам сталася пуцёўка ў летнік “Зубраня”. Можна сказаць, гэта быў першы творчы заробак.

Потым я стаў вядоўцам кожнага школьнага канцэрту. У мясцовай музычнай школе з цягам часу адкрылі тэатральны курс, і мяне туды запрасілі як удзельніка. Мы ставілі спектаклі, ездзілі ў Стоўбцы на гастролі. І ўжо ў 10-м класе я разумеў, на якую спецыяльнасць і куды буду паступаць.

Каб падстрахавацца, на параду настаўніцы пастанавіў паступаць ва Універсітэт культуры і мастацтваў на тэатральную рэжысуру. А праз тры гады, калі акрамя ўлюбёных акторскіх засталіся толькі не цікавыя мне заняткі па рэжысуры, перавёўся ў Акадэмію мастацтваў. Там атрымаў дыплом актора і пачаў працаваць у Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі.

Мы вам не забараняем, але рэкамендуем

Цэнзура была ў тэатры заўсёды, гэта выглядала так: на прэмʼерны паказ прыходзіла намесніца міністра культуры Ірына Дрыга са сваёй камандаю, цягам спектаклю яны нешта пазначалі ў сябе ў сшытачках. Потым Дрыга лісліва прасіла прыбраць некаторыя моманты, падкарэктаваць, замяніць. Усё падавалася ў фармулёўцы, нібыта нам не забараняюць, а рэкамендуюць. Калі б мастацкі кіраўнік гэтага “рэкамендуем” не выканаў, ён бы страціў працу. Мы рабілі так: пагаджаліся, што сапраўды заменім спрэчныя моманты, некалькі спектакляў так і рабілі, але потым вярталі ўсё на свае месцы. І за гэтым дакладна больш ніхто не сачыў. Часта рэкамендавалі замяніць жарт, прыбраць нейкія словы, скарэктаваць вобразы, падобныя да чыноўнікаў, Лукашэнкі. Не ўсе жарты яны разумелі, звярталі ўвагу на самыя павярхоўныя рэчы. Тыя, што глыбей, нават не разумелі і не казалі.

Калі казаць аб працы ў сістэме больш, то я ў пэўны момант выйшаў з прафсаюзу. Неяк проста ўважліва пра яго пачытаў, задумаўся: а што ж я раблю ў гэтай арганізацыі? І напісаў заяву. Беларуская бюракратыя – таксама асобная тэма. Хацеў змяніць у пашпарце лацінскае напісанне свайго прозвішча, толькі адну літару. Ведаў, што маю на гэта права і так зрабіць можна, але мне ў вочы казалі, быццам няма такой магчымасці. У цэлым у сваёй паўсядзённасці ў Беларусі часта сутыкаўся з людзьмі, якіх – і я гэтаму вельмі рады – мы цяпер ведаем, як называць. І яны самі сабе далі такое агульнае імя. А мы цяпер можам сказаць, што нас, а не іх, большасць. Гэта вельмі класна.

Хлопцы, у жніўні нешта будзе!

Калі б хтосьці яшчэ ўвесну 2020 года сказаў, што ў жніўні ў грамадстве адбудуцца такія змены, ніхто б не паверыў. У той час востра гучала тэма каронавіруса, мы паспелі пасядзець дома, бо, напэўна, цэлы красавік у РТБД не было спектакляў. Але пры ўсім гэтым некаторыя адчувалі настрой, нават мой сябар у канцы вясны неяк сказаў: “Хлопцы, у жніўні нешта будзе!” Але і сапраўды змены бачыліся як магчымыя. На арэну выйшаў Віктар Бабарыка, ён заявіў пра сябе як пра кандыдата на прэзідэнта, грамадства пачало кансалідавацца.

Затрыманне Бабарыкі для мяне і сталася тым штуршком, пасля якога я не здолеў заставацца ўбаку, хоць пры гэтым ніколі раней не выходзіў на вялікія пратэсты. Мы да апошняга верылі, што напярэдадні выбараў такога проста не магло адбыцца. І гэта была вялікая памылка Лукашэнкі. Моцная несправядлівасць, якую нельга ператрываць, сталася прышчэпкай ад абыякавасці. Я не мог не выйсці. Разумеў, што сядзець дома не магу.

Памятаю, як мы з сябрамі пайшлі на першыя акцыі салідарнасці. Я тады быў на самакаце, прыехаў увечары, калі людзі толькі пачалі збірацца. І мяне вельмі ўразіла атмасфера. Выехаў ад вакзалу, павярнуў на праспект і пачуў гудкі аўтамабіляў, ланцуг не ствараў уражання натоўпу, але ад такога ўзрушэння пачало калаціцца сэрца. Я падумаў: “О, што адбываецца! Што зараз будзе!”

У той жа дзень упершыню блізка сутыкнуўся з АМАПам. Не ведаў, што трэба рабіць, але гэтага не ведаў ніхто. Калі мы стаялі ў ланцугу салідарнасці паміж цыркам і плошчаю Перамогі, праз дарогу ўбачылі, як падʼязджаюць аўтазакі. Калі яны пачалі набліжацца да мяне, я не ўцякаў, а проста здранцвеў. Не мог нават зварухнуцца ў гэтым людскім хаосе, людзі лезлі праз мяне... Я так і стаяў у разгубленасці. Амапаўцы ўбачылі, што я з самакатам, і проста прайшлі міма. Пасля гэтага мяне як халоднаю вадой абдало.

«Што за самапіяр? Ты ж усё роўна зʼязджаеш!»

У сакавіку я нават і падумаць не мог, што магу некуды зʼехаць. Але ў пачатку верасня родныя пачалі разважаць, што, напэўна, трэба будзе выехаць з краіны. І перада мною паўставаў выбар: калі я застаюся ў Беларусі, то працягваю працаваць ва ўмовах яшчэ большай цэнзуры. Але тады яшчэ была вера ў тое, што хуткія змены могуць адбыцца. А калі зʼязджаю, то страчу працу і магчымасць працаваць у тэатры.

Так, у мяне ёсць карта паляка, я крыху размаўляю па-польску, але гэтага ведання мовы, натуральна, не дастаткова для працы на сцэне. У нейкі момант я прыйшоў у тэатр і папярэдзіў, што працую да снежня, пасля звольнюся, калі вырашу зʼязджаць.

Потым было шмат усяго. Ідэя забастоўкі, якую не падтрымала і палова калектыву тэатру. Відэа, за якое пагражалі закрыць тэатр. Пагрозы, што нашая празмерная актыўнасць ставіць на кон увесь калектыў дый само існаванне тэатру, бо “мы не Купалаўскі: калі нас зачыняць, то ў Новай Беларусі будзе не да нас”. Звальненне Андрэя Новіка. Я тады зразумеў: нават калі не зʼеду – не хачу працаваць тут. Граць спектаклі і ведаць, што цябе ўвесь час кантралююць, дыктуюць, што не варта рабіць. Перад звальненнем адыграў некалькі спектакляў для дзяцей – толькі праз павагу да аўдыторыі.

А калі ўжо забраў працоўную кніжку, то зразумеў, што маю магчымасць нешта сказаць, але вагаўся, бо не хацеў казаць пра тэатр негатыўнае, што пакрыўдзіць калег або нашкодзіць тэатру. Запісаў тое відэа, за яго ў выніку шмат асобаў падзякавалі. А ў тэатры мяне папракалі: маўляў, што за самапіяр, навошта так было рабіць, калі ты ўсё роўна зʼязджаеш.

Варта таксама падкрэсліць, што мы з многімі калегамі працавалі не толькі ў РТБД: былі занятыя ў прыватных рэпрызных пастаноўках. Але ўжо пазней даведаліся, што на дакладныя спектаклі, дзе ў пераліку задзеяных асобаў былі я, Андрэй Новік і рэжысёр святла Даніла Ганчароў, не давалі гастролек. Мы не маглі б працаваць у Беларусі як акторы нават у прыватных інсцэнізацыях!

Калі б я не звольніўся 5 лістапада, то сышоў бы пазней. І не здолеў бы застацца ў прафесіі. Мог бы спадзявацца толькі на выкладчыцкую працу ў прыватных навучальных установах, нейкія заробкі ў кіно…

Быў бабулькаю, што сядзіць захутаная ў плед і злосна пазірае на наведнікаў

Едучы ў Варшаву, думаў, што ўдасца спачатку працаўладкавацца ў тэатр: калі не акторам, дык касірам, ці буду мантаваць дэкарацыі. Гэта ж усё роўна тэатр, атмасфера, а не завод, прадуктовая крама. Але потым мне патлумачылі: для такой тэхнічнай спецыяльнасці я занадта добры, ёсць страх, што буду прапускаць працу праз удзел у здымках. А для працы акторам недастаткова добра размаўляю па-польску і маю акцэнт. У выніку ў Польшчы тры месяцы шукаў хоць якую працу.

Праз пэўны час уладкаваўся ў Нацыянальны музей Варшавы наглядчыкам залы, як жартуюць мае сябры, быў як “тыя бабулькі, што сядзяць захутаныя ў плед і пазіраюць на наведнікаў злосным позіркам”. Спачатку было вельмі цікава! Я ж працую ў культуры! Але калі ўбачыў усе карціны, панаглядаў за ўсімі заламі, стала проста моташна, нудна. Праца ў музеі з часам надакучыла. Бачыў, што калі прыходжу пасля яе дадому, то не маю жадання і сілаў нешта рабіць. З часам зразумеў, што варта шукаць іншы занятак.

З восені пачынаецца навучанне ў Варшаўскай школе кіно, падаў дакументы на курс мантажу. Будзем рэалістамі: калі ўсё пойдзе так і надалей, прафесія актора для мяне стане проста хобі. Варта шукаць сабе іншы занятак, нешта, што мне цікава і можа захапіць. І мантаж кіно падаўся добрай ідэяй.

Увесь час я стараўся і стараюся шукаць творчыя праекты. Заўсёды ўсім казаў, што магу працаваць у кіно. У школцы пры Цэнтры беларускай салідарнасці ў Варшаве прапанаваў весці курс акторскага майстэрства. Заняткі праходзяць раз на тыдзень у суботы. І гэтая валанцёрская праца з дзецьмі мне вельмі падабалася.

Я зразумеў, што бізнес-знаёмствы вельмі ўплываюць, бо менавіта праз Цэнтр салідарнасці ўдалося пазнаёміцца з людзьмі, з якімі мы ў будучыні зладзілі супольныя творчыя праекты. Напрыклад, Ганна Мацкевіч здымала анталогію кароткаметражак MIENSK 2020 аб пратэстах, але з акцэнтам на хатні гвалт. Я сыграў нечаканую і складаную для сябе ролю амапаўца.

Беларуская дыяспара ў Вроцлаве ладзіла фестываль беларускай незалежнай культуры, дзе паказвалі відэазапіс спектаклю “ГэтаМы” паводле кнігі Андруся Горвата. Я быў на той момант адзіным акторам, які заставаўся ў Польшчы. Таму атрымаў на фэсце магчымасць распавесці, як мы ладзілі гэты праект.

Пісьменніца Ганна Янкута напісала новую кнігу аб прыгодах ката Шпрота. Яна зразумела, што не здолее пакуль яе выдаць у папяровым варыянце, і пастанавіла зрэалізаваць задуму аўдыякнігі. Я яе агучыў. Гэта была проста неймаверная праца! Самае вялікае маё творчае задавальненне за ўсе 8 месяцаў па-за Беларуссю.

Сама па сабе казка класная, і там вельмі тонкаю нітачкаю поруч з асноўным сюжэтам ідзе гісторыя пратэстаў. Напрыклад, паводле сюжэту, сын з бацькам ідуць па Мінску і на вуліцы сутыкаюцца з ланцугом салідарнасці, сын задае пытанні, а бацька геніяльна тлумачыць сыну, што адбываецца. Калі гэта начытваў, уяўляў, што чытаю кнігу свайму 6-гадоваму пляменніку, і разумеў: ён таксама ўсё гэта можа паслухаць і атрымаць магчымасць зразумець тое, што адбывалася ў Мінску ў 2020-м. Спадзяюся, што аўдыякніга выйдзе зусім хутка і яе можна будзе паслухаць у любым пункце свету. Да яе нават дадалі круты саўндтрэк Warsaw Improvisers Orchestra. Раней я агучваў толькі асобных персанажаў, але каб стаць апавядальнікам цэлай кнігі – упершыню.

Кожны творчы праект, дзе я бяру ўдзел, – вялікая для мяне радасць і шчасце зноў дакрануцца да прафесіі.

Калі хочаш атрымаць дапамогу, шукаеш яе і просіш – абавязкова дапамогуць

Беларуская дыяспара ў Вроцлаве мяне надзвычай моцна ўразіла сваёй арганізаванасцю, еднасцю духу і ў цэлым высокаю ступенню салідарнасці. У Варшаве таксама адчуваеш, што ты не адзін: калі хочаш атрымаць дапамогу, шукаеш яе і просіш – табе абавязкова дапамогуць. Натуральна, не будзе шыкоўных умоваў, але пытанні з дакументамі, простыя побытавыя справы, каб першы час ператрываць, зарыентавацца на новым месцы, табе дапамогуць знайсці. Кожны прыязджае сюды з розным багажом, але важна ведаць: тое, што нам прапаноўваюць тут, людзі самі з нуля пачалі. Некалі яны гэтак сама прыехалі ў Польшчу і не мелі такіх стартавых пакетаў, якія распрацавалі нам да гэтага часу.

Таму вельмі важна быць удзячнымі, не быць нахабнымі, не карыстацца гэтаю дапамогай упустую. Бо не хочацца, каб на агульным фоне пачалі ставіцца да беларусаў як да паразітаў, якія нічога не робяць. Сядзяць у знойдзеным для іх жытле, ядуць бясплатную ежу ды яшчэ і выказваюць незадавальненне. Маўляў, дайце мне нешта іншае, больш не магу есці гэтай макароны. На мой погляд, гэта не надта добры пачатак жыцця на новым месцы. Трэба найперш самому старацца.

Нават узрадаваўся, калі прапанавалі сыграць амапаўца

Якія ролі люблю? Атрымліваю задавальненне ад характарных персанажаў. Напрыклад, у спектаклі “Кантракт” граў доктара Вольфа – эксцэнтрычнага, пад рэчывамі, не зусім адэкватнага. У яго змяняецца настрой, цяжка канцэнтруецца ўвага. Гэта роля кароткая – на 15 хвілінаў агулам у абедзвюх сцэнах, але для мяне гэта было вялікае задавальненне! Гэтая свавольнасць, непрадказальнасць героя мяне зачароўвала.

Мне вельмі спадабалася граць у спектаклі “Карʼера Доктара Раўса” паводле пʼесы Віктара Марціновіча. Гэта таксама маленькая, але важная роля біскупа Яна. Адна сцэна: выкачваюць у вазку. Мой герой – маладзён, ён мае свайго прататыпа. Мяне вельмі ўразіла тое, як гэты персанаж выбудоўвае хады ў сваёй размове з галоўным героем. Ягоная роля вельмі псіхалагічная, напоўненая. Але ты так класна павінен праз гэта ўсё прайсці! Вельмі цяжкі псіхалагічны персанаж, над якім мне заўсёды падабалася працаваць.

З кожнаю роляю ты мусіш станавіцца розным. Змяняешся. Калі ў анталогіі MIENSK 2020 трэба было сыграць амапаўца, я змяніў фрызуру, каб быць больш падобным да майго персанажа.

Аўтарка сцэнара была вельмі радая, што я згадзіўся на гэтую ролю. Адмаўляцца, бо агідна? Не! Я, калі шчыра, нават узрадаваўся. Бо раней атрымліваў у асноўным ролі інтэлігентныя – тыпажам, відаць, больш мне пасуюць.

Я хацеў у гэтай ролі паказаць чалавека, што ён адчувае, што робіць, як пачуваецца ў сямʼі, як размаўляе з жонкаю, дзецьмі. Гэта ж таксама чалавек. Ёсць такі момант у актораў: калі разбіраеш ролю негатыўнага персанажа, ты шукаеш у ім добрае. Нават пачынаеш знаходзіць яму апраўданне, думаць, як ён.

У гэтым амапаўцы хацелася паказаць неадназначнага чалавека і ў той жа момант падкрэсліць сваё негатыўнае стаўленне да яго. У маёй акторскай скарбонцы не было раней такога адмоўнага персанажа, таму разумеў: будзе цяжка. Дый сам па сабе, як кажуць, выглядаю вельмі добрым чалавекам. Шкада, што ў выніку мне не ўдалося цалкам увасобіць гэтага вобразу. Але гэта гледачу ўжо не патлумачыш.

Рашэнне пра вяртанне буду прымаць менавіта ў момант перамогі

Не буду падманваць і рваць на сабе кашулі, кажучы, што абавязкова пасля змены ўлады адразу ж паеду ў Беларусь. Скажу так: я хачу вярнуцца. Але гэтае рашэнне буду прымаць менавіта ў той момант, калі мы пераможам. Калі ў Польшчы я буду ў абставінах, больш спрыяльных з гледзішча атрымання новага досведу ў параўнанні з Новаю Беларуссю, то застануся тут. Бо мой досвед можа спатрэбіцца ў роднай краіне ў перспектыве.

Як хутка наступіць момант перамогі, сказаць не бяруся. Дакладна Лукашэнка не дасядзіць да канца свайго тэрміну. А перамога? Яна адбудзецца, калі ў галовах кожнага беларуса, які жыве ў Беларусі і не толькі, адбудзецца трансфармацыя. І ўсе зразумеюць, для чаго нам гэтая перамога ды чаму яна павінна адбыцца.

Многія з тых, хто выйшаў на вуліцы, нават не ўяўлялі, колькі каштуе перамога. Магчыма, нават і лепей, што перамога не даецца нам так лёгка. Гэта стане добраю прышчэпкаю на будучыню ад дыктатуры. Бо мы будзем дакладна ведаць сцэнар, развіцця якога не хацелася б.

Мае сваякі, блізкія таксама выходзілі на пратэсты, былі назіральнікамі на выбарах. Я не быў адзін. І тут, у Варшаве, я не адзін. Напэўна, прасцей, калі ты апынаешся на новым месцы не ў адзіноце, ад блізкіх атрымліваеш вельмі добрую падтрымку.

Хадзем зробім спектакль пра тое, як гарыць гэты дом

У той час, калі яшчэ быў у Беларусі, дакладна не было жадання працаваць так, як раней. Як можна выходзіць на сцэну і граць забаўляльны спектакль, калі людзі сядзяць у турмах нізашто? Рабіць нешта большае амаль немагчыма. Ставіш пад пагрозу само існаванне тэатру і сваю ўласную свабоду. Калі параўнаць – гарыць дом, там паміраюць людзі, а да мяне падбягаюць і кажуць: хадзем зробім спектакль пра тое, як гарыць гэты дом, як гінуць гэтыя людзі. Сказаць нешта напраўду важнае ў Беларусі цяпер вельмі складана.

У Варшаве – як водгук – спачатку быў прывідны страх, па звычцы, што цябе могуць затрымаць. І страх мікрааўтобусаў. І калі прыслухоўваешся да шоргату за дзвярыма... Потым ужо зʼяўляецца жаданне нешта рабіць, але магчымасць ёсць не заўсёды. Бо трэба іншаю справаю зарабляць грошы на жыццё. А гэта забірае больш часу і сілаў.

І проста выдатна, калі ўдаецца зрабіць нешта, што можа дапамагчы Беларусі. Як, напрыклад, тая казка пра ката Шпрота.

Відэавізітоўка

Miensk 2020

Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты

Да наступнага матэрыялу