Але таксама мой выбар пайсці ў музей быў прадыктаваны і ўнутранаю патрэбаю. Мне карцела зламаць шаблон. Бо што такое музей? У пэўным сэнсе – элізіум. Прытулак, у якім іншым чынам ідзе час, дзе нарэшце можна адысці ад абавязковай праграмы: школа – інстытут – што там далей? Нарэшце знайсці адказ на пытанне, хто я ёсць, разабрацца ў сабе.

Усведамленне таго, што я належу да беларускай прасторы, прыходзіла да мяне паступова. Я б сказаў, што гэта адбывалася падсвядома і свядома.

У першым выпадку я проста нікуды не хацеў з'язджаць. Прычым у мяне было даволі прапановаў: яшчэ падчас навучання ў школе былі перспектывы з’ехаць вучыцца ў Францыю, у Расію. У БДУ прапаноўвалі стажаванне ў В'етнаме. Потым быў на стажаванні ў Кітаі. Можна было б развіць усе гэтыя прапановы, але я хацеў застацца ў Беларусі.

Што да свядомага шляху, то ён пачаўся ўжо ў музеі. Бо там увесь час сутыкаешся з культурнаю спадчынаю, спасцігаеш яе. Памятую, як у адзін цудоўны момант усвядоміў, што чамусьці не ведаю істотных рэчаў. Не ведаю гісторыі майго гораду, вуліцаў, па якіх хаджу, архітэктурнай спадчыны. Урэшце, не ведаю добра беларускай мовы.

Мяне гэта фантастычна здзівіла: здаецца, маю прэстыжную гуманітарную адукацыю, але чаму так мала ведаю пра маё атачэнне, пра Беларусь?

У мяне асабістае стаўленне да калекцыі, якую збіраў Віктар Бабарыка. Я экскурсавод, пасярэднік між публікай і формаю мастацтва. І не магу распавядаць пра, скажам, Хаіма Суціна, пакуль у краіне няма твораў Суціна. Не магу распавядаць пра Шагала, пакуль у краіне няма Шагала.

Спачатку перспектыву Бабарыка паказаў у культуры, а потым – у палітыцы. І раптам спатрэбілася "закрыць" Віктара Бабарыку ў звязку з ягоным вылучэннем у кандыдаты на прэзідэнта. Дзяржава арыштоўвае калекцыю "Белгазпрамбанку" са словамі: "Калекцыю хацелі вывезці, мы іх спынілі. Агульны кошт збору – 20 мільёнаў долараў". То бок адзінае пытанне, якое задае тут дзяржаўны чалавек, – пра ГРОШЫ. Фантастычная каштоўнасная галеча! Вось што я пачуў у гэтай рыторыцы, якая мяне абурыла да глыбіні душы. Гэтак нарадзіўся мой верш. Я проста не змог прамаўчаць на тое, што адбывалася.

Калі Уладзімір Пракапцоў выклікаў мяне ў кабінет і сказаў прыбраць верш пра “Еву” з Facebook, я сам прапанаваў пакінуць музей. Бо не мог выдаліць таго, што напісаў.

Бабарыка, Ціханоўская, Калеснікава – для мяне гэта тройка сімвалічная. Ды ўсё ж сярод іх траіх я выбіраю Марыю Калеснікаву. Прагучу амаль як украінец, які папракае беларусаў у тым, што не даціснулі. Але чаго не стае моцна нашай краіне – гэта смеласці. І зноў-такі каштоўнасцяў. Дык вось Марыя Калеснікава акурат пра гэта. І гісторыя з пашпартам, і пазіцыя. Я бачыў яе на мітынгах, калі мы стаялі ля шчытоў каля палацу. Такі флёр ішоў ад яе... Здаецца, у адным з інтэрв'ю я параўнаў Марыю Калеснікаву з Жаннаю д'Арк. Усё ж гэта не зусім карэктна. Яна духам – "Свабода на барыкадах" Дэлякруа...

Самы неймаверны марш для мяне – стотысячны мітынг ля стэлы 16 жніўня. Гэта было адчуванне абсалютнага шчасця, адчуванне таго, што жыццё можа змяніцца...

Потым я ўбачыў падобны стан на адным з палотнаў Клёда Манэ. Карціна называлася "Ру-Мантаргей у Парыжы. Фестываль 30 чэрвеня 1878" (Rue Montorgueil). На ёй – запоўненыя людзьмі вуліцы гораду, навокал – сцягі. Гэткае імпрэсіяністычнае месіва колеру, сярод якога – французскі трыкалор, усё віруе і булькае... Агромністаю сілаю духу, атмасфераю ўсё адсылае да нашага мітынгу ля стэлы. Калі шукаць мастацкае ўвасабленне нашай рэвалюцыі – напэўна, вось яно.

Я не хацеў з'язджаць з Беларусі да апошняга. Гэта мая краіна. У мяне тут сям'я, праца, свая аўдыторыя. Мой дом. Усё, што я надумаў зрабіць справаю свайго жыцця. Але калі пачалася вайна, гэта сталася для мяне пунктам невяртання. Я зразумеў, што час метафараў скончыўся.

Вайна – гэта самае страшнае, што можа адбыцца. А значыць, пра гэта самае страшнае трэба казаць уголас. А значыць, калі пачнеш казаць – пачнуцца рэпрэсіі. Да таго ж стала ясна, што праз санкцыі эканамічная сітуацыя пачне пагаршацца вельмі хутка. А я павінен зарабляць грошы на сваю сям'ю.

На сутыкненні ўсяго гэта – грамадскага, палітычнага, эканамічнага і, натуральна, псіхалагічнага – я з'ехаў. Мы сабралі рэчы і пакінулі краіну.

Чаму беларусы так доўга трывалі Лукашэнку?

Па-першае, аўтарытарнага лідара складана скінуць, калі няма элітаў. А ў гэтым сэнсе ў Беларусі элітаў у палітычным сэнсе няма. Эліта – гэта найперш пра аўтаномію. У нашых варунках складана казаць пра такія рэчы.

Па-другое, быў сацыяльны кантракт, які пэўны час задавольваў большую частку грамадства.

Па-трэцяе, у рубрыцы "Ты еще коньки не сносила" нам трэба сфармаваць нацыянальнае ўспрыманне сябе. Невыпадкова, скажам, дзеля гэтага Майсей сорак гадоў вадзіў габрэяў па пустэльні. Чаму? Не для таго, каб знайсці добрае месца. А каб вырасла іншае пакаленне – генерацыя, якая не мае досведу рабства.

На маю думку, розніца рэакцыяў грамадства на 2010-ы і 2020-ы гады – гэта не толькі каронавірус ці стомленасць ад рэжыму Лукашэнкі. Ад таго, што ягоны рэжым нікуды не вядзе. Гэта яшчэ і павелічэнне ў грамадстве адсотка людзей з урбанізаванымі каштоўнасцямі. У тым ліку павышэнне адказнасці грамадства за тое, што ў ім адбываецца. Не "я тут жыву”, а "я ёсць часткаю гэтай супольнасці”. Трыгерам зрухаў.

Калі глядзець рэтраспектыўна, нам пашчасціла, што Расія не ўварвалася ў Беларусь. У дзень пасля выбараў, калі людзі збіраліся ля стэлы, на маю думку, гэта была правакацыя, каб беларусы пайшлі на больш актыўныя дзеянні. Расійская нацгвардыя толькі чакала сігналу. Не ведаю гэтага стоадсоткава, але цалкам дапускаю, што так магло быць.

Пасля ўварвання Расіі ва Украіну шмат што зрабілася зразумелым.

Тое, што беларусы абралі мірны шлях, для мяне ўсё ж такі плюс. Я не гатовы да сілавых дзеянняў. Не магу сказаць, што, калі б сто чалавек загінулі, нам бы ўсё ўдалося. Ніколі не павернецца язык сказаць такое.

Але шкада, што цяпер мы ў тым месцы, дзе мы ёсць. Што з нашаю краінай адбываецца тое, што адбываецца. Я не магу вярнуцца дадому. Ёсць вялікая імавернасць, што страты, панесеныя беларусамі, не толькі чалавечыя, а эканамічныя, сацыяльныя ды іншыя, будуць цягам нашага пакалення неаднаўляльныя. Мы страцім вялікую колькасць таго, што напрацавалі за апошнія гады. Ужо страчваем.

Ці можна назваць беларусаў будыстамі? Галоўны пастулат будыста – тое, што жыццё – гэта пакуты, і трэба ад іх пазбаўляцца. У гэтым сэнсе беларусы – нават антыбудысты. Бо мы, у параўнанні са шмат якімі іншым этнасамі, не робім дастатковых намаганняў, каб пазбягаць пакутаў. Мы ўсё ж хрысціяне, бо хрысціянства менавіта пра гэта. Пра пакуты, якія ачышчаюць і робяць з чалавека "сапраўднага чалавека".

Мне падаецца, што калі ўжо глядзець у пэўны бок, то лепш у бок галандцаў ХVII стагоддзя. Яны 80 гадоў бадаліся з магутнаю іспанскай імперыяй Габсбургаў. Урэшце адбіліся ад іх. І пабудавалі буржуазную дзяржаву на асабістым таленце, на магчымасцях, на амбіцыях. Не варта даводзіць беларусаў да пэўных каштоўнасцяў будызму. На мой погляд, нам гэта будзе толькі замінаць.

Ці прайграла беларуская рэвалюцыя? Магу сказаць словамі Арцёма Шрайбмана: у гэты момант, асабіста для мяне – прайграла. Бо як асоба я не магу быць у Беларусі. Мы бачым негатыўныя змены, суды (як над Кацярынай Андрэевай за здраду дзяржаве), дзікія прысуды.

Але на сёння трэба рабіць сваю дзялянку. Я запісваю блог пра культуру. І буду яго ствараць далей, каб людзі маглі даведацца пра беларускі жывапіс, архітэктуру, гісторыю. Найлепшае, што можна зрабіць цяпер, – канструяваць сваё жыццё так, каб рыхтавацца да будучыні, якая нас чакае.

Што да стратэгічнага бачання... Тут у мяне недастаткова ведаў. Застаецца толькі прастора веры. Веру, што мы ідзем доўгім цяжкім шляхам.