Наста Кудасава

«З усіх складаных сітуацыяў культура заўсёды вырульвае першая»

Тут кожны баіцца прызнацца, што страціў кагосьці,

што больш немагчыма без жаху ступаць па зямлі:

сасновыя шышкі трашчаць пад нагамі, як косці,

як берцы забойцаў, чарнеюць у травах камлі.

А ў небе – нябесныя сотні, нябесныя шэсці…

А з неба скрозь слёзы, абняўшы нябесны штурвал,

глядзіць ашалелы ад роспачы лётчык Акрэсцін:

“Усё

пазабыта.

Нікога

не

ўратаваў”.

Наста Кудасава, паэтка з Рагачова, працягвае ўражваць сваймі пранікнёнымі, шчырымі вершамі, якія як рукі нябачнай піяністкі асцярожна кранаюць клавішы душы кожнага беларуса, якому не перастае балець ужо два гады. Паразмаўлялі з ёю пра тое, як жывецца творчай асобе ў Беларусі на фоне вайны, чаму з намі паўтараюцца жахі ХХ стагоддзя, пра паэзію як псіхатэрапію і тое, што цяпер можа рабіць кожны з нас, каб не згубіцца ды захаваць у сабе Беларусь.

Пісаць беларускія вершы для мяне – самаахвяраванне. Але я раблю гэта не таму, што я такая ідэйная

Колькі сябе памятаю, заўсёды любіла кнігі. Я чытала ўсё, што знаходзіла, на беларускай і расійскай мовах. Мне пашанцавала, бо пайшла ў школу ў 1990 годзе, калі пачало выдавацца шмат беларускіх кніг. Тое, што я стала беларускамоўнаю, не было нейкім азарэннем, ніякі прамень на мяне не ляснуў. Я ўсё жыццё чула беларускую мову, была блізкая да беларускай вёскі, дзе ўсе размаўлялі па-беларуску ці на трасянцы.

Для мяне беларуская мова заўсёды была роднай, але да пэўнага часу я не ўсведамляла сябе беларускаю. Прынцыповы зварот у беларушчыну адбыўся, калі мне было гадоў 13: я пачала цікавіцца, што адбываецца вакол мяне, пачала чытаць газеты. Гэта было прынцыповае ўсведамленне: я – беларуска, мая першая мова – беларуская. І я цалкам перайшла на беларускую мову, усюды на ёй размаўляла і пісала.

Ужо з першага класу я пачала пісаць вершыкі. Спачатку па-расійску. Яны былі смешныя, наіўныя, адным словам – дзіцячыя. Але такі спосаб спасцігаць свет – праз мову – у мяне быў заўсёды. У той час у нас не было камп'ютараў, смартфонаў і інтэрнэту. Была цікаўнасць да ўсяго вакол, таму з першага класу я рэгулярна хадзіла ў бібліятэку і чытала ўсё, што толькі можна. Гэта быў адзіны спосаб задаволіць маю цікаўнасць, таму да слова я была заўсёды вельмі блізкая.

Так паступова, даволі арганічна, я вырасла ў філолага.

Творчасць для мяне – не праца, якая прыносіць стабільны даход. Часам здараюцца нейкія ганарары за выступы, продажы кніжак. Але гэта, хутчэй, прыемны бонус, чым заробак. Пісаць беларускія вершы для мяне – пакуль што самаахвяраванне. Але я раблю гэта не таму, што я такая ідэйная. Проста я не магу іначай.

Часам стаўлю перад сабою пытанне: які сэнс ува ўсім гэтым? Ці веру я ў тое, што магу змяніць свет сваймі вершамі? Што мне гэта дае? Разам з тым разумею, што нават калі творчасць нічога не будзе мне даваць, у мяне раптам не застанецца чытачоў, раптам стану нецікавая, я ўсё роўна не змагу па-іншаму. Гэта мой спосаб жыць. Я адчуваю сябе сабою, пражываю тое жыццё, якое мне наканаванае.

Калі ў мяне атрымліваецца пісаць, я кожны дзень у стане натхнення, падбіраю словы, радкі. І адчуваю, што гэта я. Я такая, і мне трэба такою быць. Калі б з гэтага яшчэ і атрымлівалася зарабляць нешта, то, вядома, была б поўная гармонія. Але часам мне страшна: калі мне стане зусім камфортна, ці буду я добрым пісьменнікам? Тэма пра тое, што паэт мусіць недаядаць, пакутаваць, у чымсьці праўдзівая.

Сапраўды, трэба ўвесь час пераадольваць нейкія перашкоды, каб расці над сабою.

Але зразумела, трэба нешта есці, выхоўваць дзяцей. У мяне ёсць падпрацоўкі, і разам з гэтым маю час на творчасць. Мне вельмі падабаецца, што я існую ў такім дваістым свеце, я знайшла для сябе залатую сярэдзіну. Безумоўна, у ідэале я займалася б толькі творчасцю. Разумею, што магла б пісаць нашмат больш.

Але як ёсць, так ёсць. Я адчуваю сябе на сваім месцы.

Да 2020-га мы стараліся выжываць як маглі. Тады гэта здаралася само сабою

Я заўсёды адчувала, што калі ў нас ёсць магчымасць штосьці ствараць у беларускай культуры, то гэта заўсёды насуперак сістэме. У нас няма сістэмы дзяржаўнага падтрымання, мы ўсё стваралі ўласнымі сіламі – прыватнымі ініцыятывамі, намаганнямі канкрэтных людзей. Шмат рабіў Саюз беларускіх пісьменнікаў, Беларускі ПЭН-цэнтр – арганізацыі, якія сапраўды дбалі пра беларускую культуру. Яны шмат заахвочвалі і матывавалі творцаў нешта рабіць. Дзякуючы Саюзу, напрыклад, я атрымлівала стыпендыю імя Магдалены Радзівіл, у мяне выйшла кніжка “Маё невымаўля”. Дзякуючы заснаваным літаратурным прэміям можна было даведацца, якая беларуская літаратура выдаецца і пішацца.

Я прызвычаілася варыцца ў сваім пісьменніцкім коле, у коле сваіх чытачоў. Мы трымаліся разам, адзін пра аднаго ведалі. Раз на год я магла выехаць на міжнародны Стральцоўскі фэст, пабачыць там сваіх калегаў з Беларусі ды іншых краінаў.

Калі пасля 2020 года ўсё было знішчана, я асэнсавала, наколькі раней мы стараліся выжываць як маглі. Тады гэта здаралася само сабою. Цяпер жа ўсё вельмі сумна: апошнія два гады я адчуваю суцэльны боль.

Гэта была, хутчэй, праца хранікёра: я праз вершы апісвала тое, што мы адчувалі

Я ўсё жыццё сачу за выбарамі ў Беларусі, я разумела, чым звычайна яны канчаюцца. Таму ў пачатку 2020 года стаўленне да выбараў у мяне было нейтральнае. Потым, на пэўным этапе, было пачуццё натхнення. І калі дасведчаныя людзі казалі, што ўсё, магчыма, скончыцца кепска, улады рыхтуюць усё жорстка душыць, я да апошняга ў гэта не верыла. Было страшна, але вера ўнутры жыла, нешта ўва мне заіграла.

Крывавых падзеяў жніўня я не чакала. І зразумела, што была наіўным чалавекам, непадрыхтаваным да таго, што такі сцэнар можа быць рэалізаваны. Я верыла, што мы, беларусы, адзіныя: нягледзячы на перакананні, хто дзе працуе і якое месца займае. А пасля свет падзяліўся на сваіх і чужых.

Я была ў суцэльным жаху некалькі тыдняў. Першы мой верш пра Акрэсціна як водгук на перажытае напісаўся толькі праз два тыдні. Да гэтага я хадзіла анямеўшы і думала, што ўжо больш не змагу ні пісаць, ні гаварыць.

Падчас пратэстаў я была ў Рагачове, сачыла за тым, што адбываецца ў Мінску і Беларусі з навінаў. Я не чакала, што народ настолькі пацягнецца да свайго, сваёй культуры. Што гэта можа настолькі абудзіць людзей. На той момант здавалася, што мы маем іншае грамадства. У такой кансалідацыі аднадумцаў адчувалася, што за намі сіла. Людзі пачалі збірацца, спяваць, пісаць, ладзіць акцыі, каб на сваёй мове, праз культуру і мастацтва разам перажыць гэта ўсё.

На мой погляд, у той час я пісала слабыя вершы. Але разумела, што ўсё гэта трэба прагаворваць разам з людзьмі. Трэба, каб быў нехта, хто б ім у гэтым дапамог, падабраўшы словы. Інакш можна проста звар’яцець. Я, як магу, мушу фіксаваць тое, што адбываецца.

Я ўсё жыццё сачу за выбарамі ў Беларусі, я разумела, чым звычайна яны канчаюцца. Таму ў пачатку 2020 года стаўленне да выбараў у мяне было нейтральнае. Потым, на пэўным этапе, было пачуццё натхнення. І калі дасведчаныя людзі казалі, што ўсё, магчыма, скончыцца кепска, улады рыхтуюць усё жорстка душыць, я да апошняга ў гэта не верыла. Было страшна, але вера ўнутры жыла, нешта ўва мне заіграла.

Крывавых падзеяў жніўня я не чакала. І зразумела, што была наіўным чалавекам, непадрыхтаваным да таго, што такі сцэнар можа быць рэалізаваны. Я верыла, што мы, беларусы, адзіныя: нягледзячы на перакананні, хто дзе працуе і якое месца займае. А пасля свет падзяліўся на сваіх і чужых.

Я была ў суцэльным жаху некалькі тыдняў. Першы мой верш пра Акрэсціна як водгук на перажытае напісаўся толькі праз два тыдні. Да гэтага я хадзіла анямеўшы і думала, што ўжо больш не змагу ні пісаць, ні гаварыць.

Падчас пратэстаў я была ў Рагачове, сачыла за тым, што адбываецца ў Мінску і Беларусі з навінаў. Я не чакала, што народ настолькі пацягнецца да свайго, сваёй культуры. Што гэта можа настолькі абудзіць людзей. На той момант здавалася, што мы маем іншае грамадства. У такой кансалідацыі аднадумцаў адчувалася, што за намі сіла. Людзі пачалі збірацца, спяваць, пісаць, ладзіць акцыі, каб на сваёй мове, праз культуру і мастацтва разам перажыць гэта ўсё.

На мой погляд, у той час я пісала слабыя вершы. Але разумела, што ўсё гэта трэба прагаворваць разам з людзьмі. Трэба, каб быў нехта, хто б ім у гэтым дапамог, падабраўшы словы. Інакш можна проста звар’яцець. Я, як магу, мушу фіксаваць тое, што адбываецца.

Гэта была, хутчэй, праца хранікёра: праз вершы апісваць тое, што мы адчувалі. Вершы пасля застануцца больш верагодна, чым іншыя пісьмовыя формы. Таму я прымушала сябе фіксаваць усё, што адчуваю на той момант.

І я так усё пражывала даволі доўгі час, пакуль не пачалася вайна ва Украіне.

Я цяпер не разумею, як мне дагрукацца да людзей, якім я пішу. Людзі ў турмах рэдка цяпер атрымліваюць лісты з маймі вершамі. Тыя, хто на волі, параскіданыя па ўсім свеце. Беларусы дзе заўгодна. Толькі не тут, не побач. Не ў Беларусі.

Востра адчуваю адарванасць ад сваёй аўдыторыі. Усё вельмі сюррэалістычна.

За сто гадоў людзі нічога не вывучылі з урокаў мінулага

Я доўгі час заставалася ў Беларусі прынцыпова.

Заўсёды лічыла, што гэта мая зямля, мой дом. Куды яшчэ я магу падзецца? Думка пра ад’езд узнікла пасля таго, як побач пачалася вайна. Мы тут, у Гомельскай вобласці, вельмі блізка да мяжы. У мяне ўключыўся чыста фізічны інстынкт самазахавання: трэба вывезці кудысьці ў бяспечнае месца сваіх дзяцей.

Вайна адкрыла шмат непрыемнага ў Беларусі. Там, дзе я жыву, усё моцна русіфікаванае. Людзі жывуць у прарасійскім свеце, і ім там камфортна. А мне жыць побач з імі – не. Вайна агаліла моманты непрымірэння, абвастрыла тэмы, якіх раней мы не абмяркоўвалі. І стала ясна, наколькі мы розныя.

Ёсць пункты гледжання, якіх я не магу прыняць, з якімі я не магу ўжыцца.

Мы ўвесь час шукалі штосьці новае, быццам эвалюцыянавалі. З’яўляліся нейкія модныя формы літаратуры, больш арыгінальныя і цікавыя. Падзеі ў Беларусі, вайна ва Украіне паказваюць, што нам не трэба прыдумляць штосьці новае. Мы апынуліся ў пункце, калі актуальным сталася ўсё простае і тое, што было раней.

Можна, напрыклад, браць і перачытваць ваенныя творы таго ж Рэмарка, Быкава. Трэба вяртацца да старога, бо мы яго не прайшлі. Гэта сумна і страшна, разам з тым разумееш: тут працы непачаты край. Навошта ў ХХ стагоддзі існавала літаратура, калі мы зноўку прыйшлі да таго, з чаго яго пачыналі. Рэпрэсіі, якія вярнулі Беларусь у 1937 год, вайна – усё паўтараецца.

За сто гадоў людзі нічога не вывучылі з урокаў мінулага. Нам трэба вяртацца да старых ісцінаў, згадаць, чаму нас вучылі нашыя бабулі і дзядулі, працаваць са старымі сэнсамі нанова. Няма ніякіх новых каштоўнасцяў, яны ўсё тыя ж: жыццё чалавека, незалежнасць, воля.

Такія простыя рэчы, якія, аказваецца, могуць быць камусьці незразумелымі.

Як бы сёння ні складаліся стасункі паміж беларусамі і ўкраінцамі, гэта ўсё часова

Я проста шакаваная тым, што паўстаў новы фашызм, што некаторыя людзі шчыра хочуць вайны. Разам з тым я лічу, што ніхто не мае права патрабаваць ад беларусаў калектыўнай адказнасці за вайну ва Украіне. Што такое наагул калектыўная адказнасць і той калектыў, калі я нават у Беларусі не адчуваю сябе ў калектыве?

Я адчуваю асабістую адказнасць, хоць я сама нічога не рабіла для таго, каб гэтая вайна здарылася. Я разумею, чаму ўкраінцам балюча і чаму яны нас абвінавачваюць. І яны маюць на гэта права, асабліва тыя, хто страціў блізкіх. Мы не былі на іхным месцы і не можам зразумець, як гэта – быць там. Таму не маем права на іх крыўдзіцца.

Як бы сёння ні складаліся стасункі паміж беларусамі і ўкраінцамі, гэта ўсё часова. Нам цяпер трэба рабіць кожнаму сваё, сваю справу. А размовы пра калектыўную адказнасць – гэта абстракцыі. Ёсць толькі чалавечыя стасункі.

У мяне засталіся цалкам адэкватныя чалавечыя дачыненні з сябрамі з Украіны і Расіі. Астатняе, тыя ж срачы ў Facebook, для мяне фікцыя. Гэта такое абагуленае ні пра што. І працуе толькі на тое, каб перасварыць усіх. Цяпер не час паддавацца на такія правакацыі. Мы ўсе траўмаваныя, пачуць адно аднаго вельмі складана. Выдатна разумею, адкуль бяруцца ўсе негатыўныя эмоцыі, бо мы ўсе цяпер трошкі не ў сабе. Таму варта ўтрымлівацца ад нейкіх каментароў, нават калі вас нехта пакрыўдзіў.

Вядома, хочацца верыць, што нашыя намаганні будуць мець нейкі плён. Працэсы ідуць, і трэба, каб мы заставаліся на адной хвалі. Каб мы не перасталі адно аднаго чуць. Адчуваю, што не зусім маю права нават пісаць пра гэтую вайну. Бо гэта не мой боль, я не была там і не адчуваю таго, што адчуваюць украінцы. Я стараюся вельмі далікатна ставіцца да гэтых траўмаў.

Але з усіх складаных сітуацыяў менавіта культура заўсёды вырульвае першай. Яна павінна нас уратаваць, паказаць прыклад.

Хочаш – не хочаш, а трэба рабіць тое, што ўмееш. Я ўмею пісаць

Перыядычна ўпадаеш у ступар і не разумееш, як пра гэта ўсё казаць. Але штосьці ўсё роўна казаць трэба. Нагадваць, што мы жывыя.

На фоне гэтай усёй жудасці – не разгубіцца і не забыць, што ёсць культура, каханне, любоў маці да свайго дзіцяці. Простыя рэчы, якія таксама трэба прагаворваць. Гэта важна нават на фоне вайны.

Так, змяняецца інтанацыя, з’яўляецца надрыў, наагул усё цяпер бачыцца па-іншаму. Ты глядзіш на любыя звычайныя праявы жыцця – жыта каласіцца, кветкі зацвілі, птушкі вучацца лятаць – і наварочваюцца слёзы ад адчування таго, што сусвет стаў вельмі крохкім.

У мяне ёсць словы, я ведаю, што магу сказаць. І ведаю, што свет застаўся такім жа прыгожым, незалежна ад таго, што з ім робяць людзі. Яго трэба навучыцца бачыць.

Творчасць прыносіць палёгку. Раней я сама ў гэта не надта верыла, але ўсе гэтыя трагічныя падзеі, 2020 года асабліва, паказалі, што людзі чакаюць вершаў ды імі лекуюцца. Пасля 2020-га мне вельмі шмат казалі “дзякуй за вашую творчасць”, “вельмі чакаем вашыя вершы”. Дасюль я не так адчувала зваротнай сувязі, як адчуваю цяпер. Гэта вельмі заахвочвае працягваць.

Калі б такой зваротнай сувязі не было, магчыма, я б таксама ўпала ў дэпрэсію і думала, што ўсё дарэмна. Мяне вельмі трымаюць гэтыя водгукі разгубленых людзей. Якім вельмі балюча і якія чапляюцца за творчасць, прыгажосць, мастацтва, каб не звар’яцець канчаткова. Ім гэта трэба як маяк.

Перыядычна ўпадаеш у ступар і не разумееш, як пра гэта ўсё казаць. Але штосьці ўсё роўна казаць трэба. Нагадваць, што мы жывыя.

На фоне гэтай усёй жудасці – не разгубіцца і не забыць, што ёсць культура, каханне, любоў маці да свайго дзіцяці. Простыя рэчы, якія таксама трэба прагаворваць. Гэта важна нават на фоне вайны.

Так, змяняецца інтанацыя, з’яўляецца надрыў, наагул усё цяпер бачыцца па-іншаму. Ты глядзіш на любыя звычайныя праявы жыцця – жыта каласіцца, кветкі зацвілі, птушкі вучацца лятаць – і наварочваюцца слёзы ад адчування таго, што сусвет стаў вельмі крохкім.

У мяне ёсць словы, я ведаю, што магу сказаць. І ведаю, што свет застаўся такім жа прыгожым, незалежна ад таго, што з ім робяць людзі. Яго трэба навучыцца бачыць.

Творчасць прыносіць палёгку. Раней я сама ў гэта не надта верыла, але ўсе гэтыя трагічныя падзеі, 2020 года асабліва, паказалі, што людзі чакаюць вершаў ды імі лекуюцца. Пасля 2020-га мне вельмі шмат казалі “дзякуй за вашую творчасць”, “вельмі чакаем вашыя вершы”. Дасюль я не так адчувала зваротнай сувязі, як адчуваю цяпер. Гэта вельмі заахвочвае працягваць.

Калі б такой зваротнай сувязі не было, магчыма, я б таксама ўпала ў дэпрэсію і думала, што ўсё дарэмна. Мяне вельмі трымаюць гэтыя водгукі разгубленых людзей. Якім вельмі балюча і якія чапляюцца за творчасць, прыгажосць, мастацтва, каб не звар’яцець канчаткова. Ім гэта трэба як маяк.

Таму я разумею, што хочаш – не хочаш, а трэба рабіць тое, што ўмееш. Я ўмею пісаць, і гэта сапраўды можа камусьці дапамагчы. Раней гэта магло быць проста пафаснымі словамі, але за два гады я асэнсавала, наколькі цяпер нам трэба мастацтва.

Яно лекуе, суцяшае як псіхатэрапія.

Як бы часам я ні падала духам, у мяне застаецца надзея, што беларусы яшчэ атрымаюць свой шанец. Што я здолею захаваць у сабе часцінку Беларусі, і ў пэўны момант мы ўсе гэтыя захаваныя часцінкі складзем у адну агульную нашую краіну.

Я буду працягваць рабіць тое, што раблю: пісаць вершы, выдаваць кніжкі. Калі не ўдасца ў Беларусі, буду выдаваць за мяжою. Калі не атрымаецца за мяжою, буду пісаць у Facebook. Калі знікне Facebook, з’явяцца іншыя сацыяльныя сеткі. Калі рухне інтэрнэт, буду распаўсюджваць улёткі са сваймі вершамі. Па-іншаму я проста не змагу жыць.

Dum spiro spero. Пакуль дыхаю – спадзяюся.

Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты

Падтрымаць

Галоўная старонка

Да галоўнай

Наступны матэрыял

Да наступнага матэрыялу