« У беларусаў ёсць праект будучыні »
Грамовіч
Уладзімір

Уладзімір Грамовіч

«У беларусаў ёсць праект будучыні»
Мастак Уладзімір Грамовіч працуе з тэмаю гісторыі. У пераломны час, калі гісторыя адбываецца на нашых вачах, ягоныя арт-праекты набываюць усё новыя сэнсы. Увосень 2020 года ён і Леся Пчолка зрабілі праект “Драпіны”. У кароткім відэа мастакі сціраюць залатыя літары з вокладкі беларускага пашпарта. Простае і дакладнае выказванне пра жаданне адмежавацца ад афіцыйнай дзяржавы было натхнёнае пратэстамі. Але для Уладзіміра сталася метафарай і далейшых падзеяў: затрыманне і зняволенне, эміграцыя, а цяпер і вайна, калі беларусы вымушаныя даводзіць, што не падтрымліваюць дзеянняў уладаў.
Мастак Уладзімір Грамовіч працуе з тэмаю гісторыі. У пераломны час, калі гісторыя адбываецца на нашых вачах, ягоныя арт-праекты набываюць усё новыя сэнсы. Увосень 2020 года ён і Леся Пчолка зрабілі праект “Драпіны”. У кароткім відэа мастакі сціраюць залатыя літары з вокладкі беларускага пашпарта. Простае і дакладнае выказванне пра жаданне адмежавацца ад афіцыйнай дзяржавы было натхнёнае пратэстамі. Але для Уладзіміра сталася метафарай і далейшых падзеяў: затрыманне і зняволенне, эміграцыя, а цяпер і вайна, калі беларусы вымушаныя даводзіць, што не падтрымліваюць дзеянняў уладаў.
Заўсёды адчуваў, што не ўпісваюся ў сістэму
Я з творчай сям’і, мастацтва атачала мяне з дзяцінства. Я заўжды маляваў, гэта асноўнае, да чаго я відавочна меў здольнасці. І было зразумела, што мастацтва стане маёй прафесіяй. У дадатак думаў займацца музыкаю ці пісьменніцтвам.

Паколькі я вучыўся ў Парнаце [Гімназія-каледж мастацтваў імя В. Ахрэмчыка. – Заўвага рэд.], з юнацтва быў палітычна ангажаваны. Мы хадзілі на мітынгі ды акцыі. Гэта было натуральна для парнатаўцаў. Зрэшты, як і для глебаўцаў, сярод якіх хапае беларускіх музыкаў і, вядома ж, мастакоў. У Парнаце была вольная атмасфера, адносная свабода ў выказваннях. Мы рабілі, напрыклад, працы з вусатым мужыком і бел-чырвона-белымі стужкамі. То бок дазвалялі сабе алегорыі, хоць і на закрытых праглядах.

Атачэнне ў Парнаце, безумоўна, мяне сфармавала, а яшчэ – панк і гранж-музыка, тусоўкі і сэйшаны ў клубах, такіх, як NC (ён быў на цяперашняй Кастрычніцкай да таго, як яна стала тою самаю), “Сафары”, “28”, і, вядома, “Рэактар”. Таксама паўплывала на мяне жыццё ў мікрараёне Паўднёвы Захад, пабудаваным у канцы 1980-х – пачатку 1990-х гадоў. Навабуды ў ім суседнічаюць са старажытнымі курганамі IX–X стагоддзяў. Пустэльныя сюррэальныя краявіды раёну ў дзяцінстве стваралі дзіўныя перажыванні, быццам я на іншай планеце. З майго паверху былі бачныя супрэматычныя блокі, поле і сонца, якое сядае за гарызонт. А ў двары – тысячагадовыя курганы.

Думаю, гэта адбілася і на маім мастацтве: адсюль з’явіліся тэмы гісторыі, архітэктуры, будучыні.

Пасля Парнату я паступіў у Акадэмію мастацтваў на графіку. Але досыць хутка зразумеў, што надалей не збіраюся афармляць кніг, рабіць прынтоў і афортаў. Пачаў шукаць іншыя формы выяўлення, сумяшчаць канцэптуальнае мастацтва з акадэмічнай адукацыяй, падыходзіць да сваёй адукацыі з крытычнага пункту гледжання.
Для мяне важным пунктам сталася адкрыццё галерэі “Ў”. На выставах я пазнаёміўся з Аляксеем Барысёнкам, Воляю Сасноўскаю, Сяргеем Кірушчанкам, Аляксеем Лунёвым, Валянцінаю Кісялёвай, Аляксеем Талстовым. Мы пачалі сябраваць і супрацоўнічаць. Асабліва важныя былі постакадэмічныя гады, калі ў Мінску ладзіўся незалежны гарызантальны праект “Працуй больш! Адпачывай больш!”. Гэта расцягнутая на тыдзень серыя імпрэзаў ад лекцыяў да канцэртаў і дыскусіяў у розных пунктах гораду і па-за ім, дзе можна было пазнаёміцца з творчымі людзьмі з постсавецкай прасторы ды не толькі.

Безумоўна, працуючы ў Беларусі, я адчуваў цэнзуру і самацэнзуру, стараўся пазбягаць лапідарных выказванняў. Страх заўжды прысутнічаў або быў закладзены з самога пачатку і таму не адчуваўся як страх. Але не магу сказаць, што мне даводзілася ісці на кампрамісы. Я проста не рабіў таго, чаго не мог ці не хацеў. Сістэма мяне не прымала.

Дзяржава ўвогуле выключае людзей з крытычным мысленнем, ад якіх адчувае небяспеку. Я зразумеў гэта яшчэ ў Акадэміі мастацтваў, дзе найперш прасоўвалі лаяльных студэнтаў, не абавязкова таленавітых. Ты проста мусіў быць паслухмяным і прадказальным.

У 2015 годзе ў нашага курсу была абарона дыплому. А за тры тыдні да яе галерэя “Ў” прапанавала мне ўзяць удзел у праекце “Дыплом”, што быў прысвечаны крытыцы акадэміі ды акадэмічнага навучання. На выставе была архіўная частка – відэа з 1980–2000-х гадоў, калі, напрыклад, Алесь Пушкін рабіў перформансы ля Акадэміі мастацтваў. І ўласна працы цяперашніх выпускнікоў. Мой праект быў не моцна крытычны, цяпер я зрабіў бы па-іншаму. Але тады мы нарабілі розгаласу, і адміністрацыя акадэміі напужалася. Тым, хто браў удзел у выставе, рэктар Баразна нават панізіў дыпломныя адзнакі.

Тое, што я не ўпісваюся ў сістэму, адчуваў заўсёды. Ніколі не выстаўляўся ў Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў ці іншых дзяржаўных установах. Ад іх проста не было прапановаў.
Больш не асацыюю сябе з сімваламі на пашпарце
Самаю важнаю працаю для мяне сталася першая персанальная выстава “Калі камяні знаходзяцца на ўзгорку, гарматныя ядры ляжаць на ўзбочыне”, куратарам быў Аляксей Барысёнак. Яна адбывалася ў Мінску ў галерэі “Ў”. А для мяне, асабліва цяпер, у эміграцыі, важная прывязка да месца, дзе нарадзіўся.

Гэтая выстава пра перманентнае знішчэнне Мінску. Пра тое, як і без таго небагатая на гістарычныя месцы сталіца пазбаўляецца важных пунктаў памяці. Такіх, як будынак ВДНГ, Маскоўскі вакзал і нават Музей Вялікай Айчыннай вайны, які меў статус гістарычна-культурнай каштоўнасці. Мінск знішчалі не толькі падчас вайны, яго руйнуюць і ў мірны час. Каб паказаць гэта, я зрабіў калажы, на якіх сумясціў пастаральныя пейзажы сучаснага гораду з карыкатурнымі выбухамі з газеты “Раздавім фашысцкую гадзіну”, якую выпускалі ў 1940-ыя беларускія літаратары і мастакі.

Ці ўплывае палітыка на маё мастацтва? Большасць маіх працаў звязаная з гісторыяй, палітычных сярод іх няшмат. Адну з іх – “Пашпарт” – мы зрабілі разам з мастачкаю Лесяю Пчолкай увосень 2020 года. Праца з простай і дакладнай ідэяй пра тое, што мы больш не асацыюем сябе з сімваламі на пашпарце, з дзяржавай, якая гвалтуе і зневажае. Калі больш шырока, то праца пра бюракратычныя прыкметы краінаў.
Пашпарт з залатымі літарамі выглядае досыць архаічна ў сучасным свеце, у якім не павінна быць межаў. Але сёння колер пашпарта шмат што значыць. З часам праца абрастае новымі сэнсамі: пасля мігранцкага крызісу на беларуска-польскай мяжы або пасля навінаў пра тое, што “экстрэмістаў” у Беларусі хочуць пазбаўляць грамадзянства. І, вядома, па-іншаму праца загучала з пачаткам вайны, калі беларусы вымушаныя апраўдвацца за свае беларускія пашпарты.

Яшчэ адну працу пра нацыянальныя сімвалы – “Бела-шэра-белы сцяг” – я зрабіў у 2015 годзе, калі здавалася, што беларускаяпр павестка састарэла, зрабілася неактуальнай. Я разглядаў чорна-белыя фотаздымкі канца 1980-х з кніг Зянона Пазняка, на іх сцяг здаваўся бела-шэра-белым. І я ўяўвіў, што калі б нехта праз шмат гадоў рабіў рэканструкцыю, то было б цяжка разгадаць, якога ён колеру. Да гэтай працы я дадаў скульптуру – макет лавы Клінтана, якая стаяла ў Курапатах. Яе шмат разоў разбівалі, і цяпер яна ўжо нават не падобная да лавы, такая проста залітая бетонам штука.
Гэтая праца пра тое, што аб’екты і сімвалы змяняюцца, сэнсы сціраюцца. Але часам яны вяртаюцца.

У 2020 годзе мы пабачылі, што сцяг ізноў афарбаваўся ў чырвоны, і гэта зрабілася моцным гістарычным момантам.
Мы зрабілі ўсё магчымае
Безумоўна, 2020 год быў для мяне пераломны. Пачалося ўсё яшчэ з каронавіруса, калі стала зразумела, што дзяржава адмаўляецца выконваць свае абавязкі і абараняць жыццё грамадзянаў. Раней я думаў, што чалавек усё ж больш істотны для дзяржавы, бо прынамсі можа плаціць падаткі. Аказалася, што ён не мае абсалютна ніякай вагі. Міф сацыяльнай дзяржавы канчаткова зазнаў паразу.

У канцы зімы 2019-га пасля выказванняў пра каронапсіхоз я нават зрабіў запіс у дзённіку: “Не ведаю, што можа змяніцца, хіба здарыцца рэвалюцыя”. Падавалася, толькі я гэта адчуваю. Але потым аказалася, так думае шмат хто.

Цікава, што падчас перадвыбарчай кампаніі я амаль не сачыў за палітычным жыццём. Але потым сябар паклікаў мяне на Камароўку паставіць подпіс, я пабачыў чаргу і зразумеў: мы не ведаем, з кім жывём! Гэта быў другі шок. Людзі выйшлі са сваіх вузкіх сямейных ці прафесійных асяродкаў. Мы раптам пабачылі адно аднога.

Думаю, наспявала гэта, яшчэ калі прынялі закон пра дармаедства і людзі сталі пратэставаць ды салідарызавацца. Дзяржава перамяшала розныя слаі насельніцтва, якія раней не камунікавалі паміж сабою.

Я думаю, у 2020 годзе адбылося ўсё, што патрэбна. Мы зрабілі ўсё магчымае. На вуліцы выходзілі звычайныя людзі, а не баявыя адзінкі. Калі ў Мінску ў першыя дні пасля выбараў пачаліся выбухі і страляніна, стала ясна: падзеі могуць развівацца вельмі страшна. Гэты чалавек будзе трымацца да апошняга. Мы ж яго добра ведаем 27 гадоў. Гэта як буйны алкаголік у сям’і: можна памяняць замкі ў дзвярах, але ён не спыніцца. Будзе іх выдзіраць, сабутэльнікаў пакліча. А мы ж нармальныя людзі і не можам змагацца з ім ягонымі метадамі.
У дзяржавы ёсць толькі трэшовая эстэтыка “Дажынак
Культура ніколі не была важная для нашай дзяржавы. Таму, пачынаючы з 1990-х гадоў, Міністэрства культуры займаецца імітацыяй. Час паказвае, што ўсе ініцыятывы, падтрыманыя дзяржаваю, насамрэч рабіліся сіламі энтузіястаў, як той жа кінафестываль “Лістапад”.

Мы навучыліся сваймі сіламі, амаль без фінансавання рабіць тое, чым павінныя займацца інстытуцыі. Спачатку дзяржава не падтрымлівала культуры. Потым перастала падтрымліваць сферу адукацыі. А цяпер адмаўляецца ўвогуле ад усіх функцыяў – абарона здароўя грамадзянаў, абарона межаў… Чым менш дзяржава займаецца сваймі канкрэтнымі функцыямі, тым больш відавочна, што яна перастае быць дзяржавай.
Увогуле пратэст 2020–2021 гадоў паказаў, што грамадзяне хочуць і могуць браць адказанасць за сябе і за краіну. То бок літаральна гатовыя стаць тою самаю сапраўднаю дзяржавай.

Мне не вельмі падабаецца назва “арт-пратэст”, бо яна як быццам нівелюе ідэю барацьбы. З іншага боку, мастацтва адыгрывала важную ролю ў нашай рэвалюцыі – гэта вельмі крута, і я гэтаму рады. Пратэсты былі вельмі прыгожыя. Хаця б таму, што яны не былі скаардынаваныя менеджарамі ці дызайнерамі.

Шмат праяваў творчасці было ад звычайных людзей, якіх ніхто не прывозіў аўтобусамі. Яны выходзілі самі. Усё было шчыра. А шчырае заўжды падкупляе.

Пагатоў калі згадаем, хто на тым баку. Там няма ніводнай творчай, цікавай асобы. Мы не можам назваць таленавітых твораў мастацтва, літаратуры, кіно, музыкі на баку дзяржавы. Культура – адзінае, што застаецца ў гісторыі. А ў дзяржавы ёсць толькі трэшовая эстэтыка “Дажынак”. І доўга яна не пратрывае. Пройдзе час – ад яе застануцца толькі мэмы.
У дзяржавы ёсць толькі трэшовая эстэтыка "Дажынак"
Культура ніколі не была важная для нашай дзяржавы. Таму, пачынаючы з 1990-х гадоў, Міністэрства культуры займаецца імітацыяй. Час паказвае, што ўсе ініцыятывы, падтрыманыя дзяржаваю, насамрэч рабіліся сіламі энтузіястаў, як той жа кінафестываль “Лістапад”.

Мы навучыліся сваймі сіламі, амаль без фінансавання рабіць тое, чым павінныя займацца інстытуцыі. Спачатку дзяржава не падтрымлівала культуры. Потым перастала падтрымліваць сферу адукацыі. А цяпер адмаўляецца ўвогуле ад усіх функцыяў – абарона здароўя грамадзянаў, абарона межаў… Чым менш дзяржава займаецца сваймі канкрэтнымі функцыямі, тым больш відавочна, што яна перастае быць дзяржавай.

Увогуле пратэст 2020–2021 гадоў паказаў, што грамадзяне хочуць і могуць браць адказанасць за сябе і за краіну. То бок літаральна гатовыя стаць тою самаю сапраўднаю дзяржавай.

Мне не вельмі падабаецца назва “арт-пратэст”, бо яна як быццам нівелюе ідэю барацьбы. З іншага боку, мастацтва адыгрывала важную ролю ў нашай рэвалюцыі – гэта вельмі крута, і я гэтаму рады. Пратэсты былі вельмі прыгожыя. Хаця б таму, што яны не былі скаардынаваныя менеджарамі ці дызайнерамі.

Шмат праяваў творчасці было ад звычайных людзей, якіх ніхто не прывозіў аўтобусамі. Яны выходзілі самі. Усё было шчыра. А шчырае заўжды падкупляе.

Пагатоў калі згадаем, хто на тым баку. Там няма ніводнай творчай, цікавай асобы. Мы не можам назваць таленавітых твораў мастацтва, літаратуры, кіно, музыкі на баку дзяржавы. Культура – адзінае, што застаецца ў гісторыі. А ў дзяржавы ёсць толькі трэшовая эстэтыка “Дажынак”. І доўга яна не пратрывае. Пройдзе час – ад яе застануцца толькі мэмы.
Экскурсія ў страшную будучыню
Экскурсія ў страшную будучыню
Мяне затрымалі ў канцы студзеня 2021 года на плошчы Перамогі. Тады акурат пасадзілі Навальнага, была хваля салідарнасці. І мы з мастачкаю Лесяю Пчолкаю выйшлі на праспект побач з домам зрабіць фотаздымак з чырвонаю стужкаю. Нам была патрэбная літаральна хвіліна. Але мы прыйшлі не ў той час.

Як мы даведаліся пазней, побач адбываліся дваравыя маршы. Міма ехаў бус без апазнавальных знакаў. Ён павярнуў у наш бок, і нас схапілі.

На Акрэсціна, куды мяне прывезлі позна ўвечары, было 15 чалавек у чатырохмеснай камеры. У той час ужо пачалі жасціць: не было перадачаў, матрацаў, мы спалі пад ложкамі на голых дошках ці на металічных кратах на шконках. Думаю, там і за два тыдні можна падарваць здароўе.
Але гэты досвед быў важны. Пры ўсёй маёй палітызаванасці – а я быў на Плошчы і ў 2006-м, і ў 2010 годзе, – толькі трапіўшы за краты, я сутыкнуўся з вельмі яскраваю канкрэтыкаю. Табе як быццам экскурсію праводзяць: вось так будзе з усімі. Так выглядае нашая краіна ў будучыні.

Я сядзеў у камеры з доктарам фізічных навук, які чытаў нам лекцыі пра чорныя дзіры і цёмную матэрыю. Увогуле ў нас у камеры не было ніводнага нецікавага чалавека. Пры гэтым людзі, якія нас ахоўвалі, нават дрэнна размаўлялі. У сэнсе папросту кепска складалі словы ў выразы. Яны спрабавалі з нас пасцябацца, але не маглі нічога сфармуляваць. Суцэльнае крывое люстэрка.

Думаю, калі туды трапляе чалавек, які яшчэ ў нечым сумняецца адносна нашай палітычнай сітуацыі, пасля гэтага досведу становіцца ўсё проста суперзразумела.
Намадычнае жыццё беларусаў
Намадычнае жыццё беларусаў
Ад’езд з Беларусі ў мяне быў з нейкімі апраўданнямі. У Кіеве зладзілі вялікую выставу беларускага мастацтва, і я паехаў на адкрыццё. Потым мяне паклікалі на рэзідэнцыю. З часам я пачаў разумець, што гэта і ёсць эміграцыя. Я не збіраюся вяртацца. Цяпер жыццё намадычнае, жыву прапановамі выставаў і рэзідэнцыяў.

Безумоўна, у доўгатэрміновай перспектыве кепска, што мастакі з’язджаюць з Беларусі. У нас ужо амаль двухгадовы перапынак у культуры. Не выдаюцца кнігі, няма спектакляў і выставаў. Страшна ўявіць, што гэта працягнецца доўга. Нават два-тры гады – гэта вялікая паўза. Асабліва для маладых мастакоў, якім цяпер 15-16 гадоў – узрост сталення і фармавання. Не ясна, на чым яны вырастуць, што яны будуць разумець пра актуальнае мастацтва.
Але інтэрнэт вельмі дапамагае. У 1990-ыя гады шэраг мастакоў з’ехалі ў Нямеччыну. Вось яны ў нейкі час выпалі для маладога пакалення. І я, напрыклад, потым адкрываў іх для сябе наноў. Цяпер такога выпадання менш. Можна сачыць за беларускім мастацтвам на адлегласці. Да таго ж, у 1990-ыя мастакі мелі жаданне з’ехаць і не збіраліся вяртацца. У нас, спадзяюся, сітуацыя іншая.

Я б усё ж не ставіўся да вымушанай эміграцыі як да заганы. Беларусы і раней былі досыць абмежаваныя з гледзішча культурніцкага абмену ў параўнанні з суседзямі. І калі я з’язджаў, то пераадкрываў самога сябе. Я лічу, гэта нармальна, бо калі выязджаеш, то глядзіш на сябе звонку. Ацэньваеш, што працуе, а што не. Выходзіш на іншы ўзровень.

Мая асноўная тэма – гісторыя. Раней яна, безумоўна, была завязаная на Беларусі. Але цяпер я бачу: мае працы разумеюць і па-за межамі. І пачынаю мысліць больш шырока.
“Нічога няма” ці “ўсё ёсць”?
“Нічога няма” ці “ўсё ёсць”?
З пачаткам вайны першыя тыдні я не мог нічога рабіць. Пасля мы спрабавалі дапамагаць Украіне чым маглі – данатамі, валанцёрствам, актывізмам. Вядома ж, стаўленне да беларусаў як да суагрэсараў падаецца несправядлівым. Але гісторыя ўвогуле не бывае справядлівай.

Я бачу плюс у тым, што калі мы пачынаем тлумачыць украінцам нашую пазіцыю, то лепш разумеем сябе. Разумеем, што наш крызіс і гісторыя барацьбы пачаліся задоўга да 2020 года. Нас схілялі да пакоры яшчэ ў сярэдзіне 1990-х, калі разганялі мітынгі, калі газеты выходзілі з белымі плямамі. Еўропа бяздзеяла, бо ўжо тады разглядала Беларусь як тэрыторыю ўплыву Расіі. А людзі супраціўляліся вельмі моцна цягам усіх гэтых гадоў.

Цяпер ясна, што перамога будзе больш складанаю, чымся мы ўяўлялі яшчэ паўгода таму. Але надзея заўжды ёсць. Калі я размаўляю з людзьмі з Расіі, то адчуваю, што ў іх надзеі нашмат менш. Гэта бачна нават па тым, як слаба яны ўцягваюцца ў антываенны рух. І як лёгка іхныя інтэлектуалы і творчыя людзі з’ехалі з краіны. А ў нас як быццам ёсць праект будучыні. У нас застаецца Беларусь, якая цяпер нам не належыць. Але мы выношваем ідэі і мары – пра тое, якія праекты, выставы, падзеі зробім, калі вернемся дадому.

Я думаю, нашыя ўяўленні матэрыяльныя. Ты, хочаш – не хочаш, а ствараеш нешта з думкаю пра будучыню. Размаўляеш з музыкамі і чуеш: “Класна было б гэтую песню сыграць на Канцэрце Перамогі”. Нягледзячы на ўсё, што адбываецца, у галовах жыве такая ідэя.

Доўгі час мы жылі ў Беларусі з думкаю “нічога няма” (у мастака Аляксея Лунёва ёсць такая праца). І вось цяпер, мне здаецца, гэты вектар змяніўся. Цяпер, калі на радзіме сапраўды “нічога няма”, у гэтай пустэчы ды цемры кожны намацвае нешта сваё. І мы разумеем, што “ўсё ёсць”.

Мы вельмі шмат што маем, у тым ліку і ў беларускім мастацтве. Думаю, ува ўсёй гэтай жэсці нам нічога не застаецца, як ствараць. Працаваць на будучыню і дапамагаць адно адному.
Падтрымаць беларускіх дзеячаў культуры, якія зазналі рэпрэсіі, ды іх новыя праекты